Το κράτος πρόνοιας στην αρχαία Ελλάδα

O κατώτατος μισθός και η προστασία των πολιτών ήταν εκδήλωση συγκροτημένης

πολιτικής και όχι, όπως σήμερα, περιστασιακές φιλανθρωπίες του κράτους

Ασφάλιση, αλληλεγγύη, κράτος πρόνοιας κι όλα τα σχετικά περνούν δύσκολες μέρες. Το ζήτημα των νεόπτωχων, των σχετικά ή απόλυτα φτωχών, βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη. Φτάσαμε στο σημείο η παροχή γευμάτων τις γιορταστικές μέρες σε άστεγους, άπορους, ανήμπορους, περιθωριακούς τύπους από δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς να θεωρείται πράξη υψίστης σύγχρονης προσφοράς. Πρόκειται περί αυταπάτης. Τα φαινόμενα είναι τόσο παλιά όσο και η Αθήνα! Την ίδια ηλικία έχει και το «ταμείο φτώχειας» για το οποίο κοιλοπονά η εκάστοτε κυβέρνηση!
Το κράτος πρόνοιας για την εξασφάλιση ενός κατώτατου μισθού για την επιβίωση, που αναζητείται σήμερα, είναι υπαρκτό από την εποχή ακόμη του Πεισιστράτου, του Σόλωνα και του Περικλή στην αρχαία Αθήνα. Μάλιστα, όχι ως φιλανθρωπία προς «κατώτερα όντα», αλλά ως εκδήλωση συγκροτημένης πολιτικής. Στο πλαίσιο, βεβαίως, μια δουλοκτητικής κοινωνίας, με ό,τι προϋποθέτει και συνεπάγεται αυτό για τους μη ελεύθερους πολίτες.
Οι φτωχοί πολίτες της αρχαίας Αθήνας (μικρογεωργοί, τεχνίτες και ακτήμονες για διάφορους λόγους) αντιμετώπιζαν πρόβλημα επισιτισμού. Η λύση του εξαρτιόταν από τον εφοδιασμό της αττικής αγοράς με δημητριακά, καθώς βάση της διατροφής ήταν το σταρένιο ψωμί και το κριθαρένιο παξιμάδι.
Γι αυτό και οι εισαγωγές τους, σε συνδυασμό με τον έλεγχο των τιμών διάθεσής τους στην αγορά ήταν περίπου συλλογική υπόθεση. Ας σημειωθεί ότι η παραγωγή σιτηρών στην Αττική κάλυπτε μόνο το 40% των αναγκών του συνολικού πληθυσμού της.
Ενα από τα πρώτα καταγραμμένα μέτρα για την εξασφάλιση του επισιτισμού είναι η απαγόρευση του Σόλωνα από τις αρχές ακόμη του 6ου π.Χ. αιώνα για εξαγωγή εγχώριων δημητριακών. Υπεράνω του συμφέροντος των εμπόρων ή των μεγάλων σιτοπαραγωγών έμπαινε, λοιπόν, το συλλογικό συμφέρον. Αυτή ήταν η «λυδία λίθος» κι όχι το αντίστροφο. Εστω κι αν συχνά στην πράξη υπήρχαν περιπτώσεις όπου το συμφέρον των μεγάλων γαιοκτημόνων έπαιρνε τη μορφή του δημοσίου συμφέροντος.

Ενισχυτικά μέτρα
Ο νόμος του Σόλωνα για τα σιτηρά, όπως για ορισμένα άλλα είδη πρώτης ανάγκης (σύκα, ξυλεία κ.ά.) ίσχυε πάντα, ενώ πάρθηκαν και πρόσθετα κατά καιρούς ενισχυτικά μέτρα. Οπως για παράδειγμα περιορισμοί στους εμπόρους, ώστε ν αγοράζουν από τους εισαγωγείς συγκεκριμένες ποσότητες, για να μη μονοπωλούν την αγορά δημητριακών και να μπορούν έτσι να πωλούν σε υψηλές τιμές. Απαγορευόταν, όπως θα λέγαμε σήμερα, «καρτέλ». Δια ροπάλου και όχι με... ήξεις αφήξεις!
Οπως απαγορευόταν ο δανεισμός χρημάτων σ' εμπόρους για αγοραπωλησίες δημητριακών, που δεν εξυπηρετούσαν την αθηναϊκή αγορά. Ακόμη τα σιταγωγά πλοία, που καταπλέανε στον Πειραιά εκφόρτωναν υποχρεωτικά στο λιμάνι τα 2/3 του φορτίου τους, τα οποία έπρεπε να διατεθούν επιτόπου.
Το σχετικό έλεγχο είχαν οι σιτοφύλακες, σε συνδυασμό με τη λειτουργία και άλλων εποπτικών-αγορανομικών οργάνων (επιμελητές εμπορίου, σιτομέτρες κ.ά.). Τις μέρες του Αριστοτέλη οι σιτοφύλακες ήταν 35 από τους οποίους οι 20 είχαν έδρα την Αθήνα και οι υπόλοιποι τον Πειραιά. Αυτοί ήταν υπεύθυνοι για τον έλεγχο του κυκλώματος σιτάρι-αλεύρι-ψωμί. Από την τιμή του σιταριού έως την ποιότητα και το βάρος του ψωμιού. Η σχετική νομοθεσία αναθεωρούνταν αναλόγως με τις τρέχουσες ανάγκες. Οι ποινές που επιβάλλονταν ήταν αυστηρές. Οι κερδοσκόποι, αλλά και οι διεφθαρμένοι σιτοφύλακες, αντιμετώπιζαν ακόμη και τον θάνατο.

Συμπίεση των τιμών
Ο έλεγχος, με στόχο την προστασία των καταναλωτών από τους εισαγωγείς και μεταπράτες είχε, βεβαίως, τις παρενέργειές του. Κατέληγε, τελικά, στη συμπίεση των τιμών των εγχώριων ειδών πρώτης ανάγκης. Αυτό έθιγε, φυσικά, συμφέροντα εμπόρων και παραγωγών. Αλλά υπεράνω βρισκόταν το δημόσιο συμφέρον και η εξασφάλιση ψωμιού για όλους.
Στη θέση των σημερινών περιστασιακών φιλάνθρωπων συσσιτιαρχών και ευεργετών, υπήρχαν οι αρχαίοι σιτοφύλακες και άλλα παρεμφερή κληρωτά ή αιρετά κρατικά όργανα. Από την άποψη αυτή η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία εξακολουθεί να δίνει μαθήματα.

Δύο πολιτικές
Τα παραδείγματα του Κίμωνα και του Περικλή είναι πολύ χαρακτηριστικά για τον τρόπο που η αρχαία αθηναϊκή ηγετική τάξη αντιμετώπιζε τη φτώχεια. Ο πρώτος επέτρεπε κατά καιρούς να πηγαίνουν ελεύθεροι στα μεγάλα κτήματά του οι φτωχοί συμπολίτες του και να συμπληρώνουν τη διατροφή τους. Η απάντηση του δεύτερου, ο οποίος δεν διέθετε τόσο μεγάλη περιουσία όση ο πολιτικός του αντίπαλος, ήταν η θέσπιση των δημόσιων μισθών. Ο ένας την αντιμετώπιζε με αριστοκρατικές περιστασιακές ευεργεσίες, ο άλλος με δημοκρατικές πολιτικές επιλογές και πρακτικές.

Φροντίδα για το ψωμί
Η πολιτική ισότητα στις συνθήκες της αρχαίας δημοκρατίας, όπως και σήμερα άλλωστε, συμβάδιζε με την οικονομική ανισότητα. Ομως, η πόλη, κυρίως η Αθήνα -αλλά όχι μόνον αυτή- φρόντιζε να υπάρχει φτηνό ψωμί κι άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Ακόμη και με «ποιοτικούς» ελέγχους! Εδινε συντάξεις σε τραυματίες πολέμου, ανήμπορους και ηλικιωμένου. Συντηρούσε τα ορφανά παιδιά και ενίσχυε τους ακτήμονες πολίτες με την εγκατάστασή τους σε αποικίες. Δημιουργούσε θέσεις εργασίας με δημόσια έργα και έδινε τη δυνατότητα ν ασκούν τα πολιτικά τους καθήκοντα χωρίς να πεινούν.

Οικονομική στήριξη
Η ενίσχυση όσων πολιτών ζούσαν στα όρια της φτώχειας, κι αυτοί ήταν οι περισσότεροι ανάμεσα στους ελεύθερους Αθηναίους, ήταν ιδιότητα σύμφυτη με το άμεσο δημοκρατικό πολίτευμα. Στην ιστορική διαδρομή του οι πλειοψηφίες απαιτούσαν, επέβαλλαν ή ενέπνεαν μέτρα οικονομικής στήριξης των φτωχότερων μελών της πόλης. Η οικονομική ολιγαρχία (αριστοκράτες, γαιοκτήμονες, μεγαλέμποροι κ.ά.) ανέχονταν ή υιοθετούσαν τα μέτρα για λόγους κοινωνικής πολιτικής, αλλά και ισορροπίας της κοινωνίας, με κύριο στόχο ή την αύξηση της πολιτικής πελατείας είτε την εξουδετέρωση κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.

Διανομές αγαθών στις θρησκευτικές τελετές
Κατά καιρούς οι φτωχότεροι είχαν λαμβάνειν κάποιο είδος μερίσματος από παραχωρήσεις που γινόταν προς την πόλη-κράτος από ιδιώτες ή ξένους. Ετσι αναφέρεται η περίπτωση του βασιλιά της Αιγύπτου Ψαμμήτιχου, που δώρισε μεγάλη ποσότητα σιτηρών γύρω στο 445 π.Χ. Με απόφαση του δήμου μοιράστηκε σε 14.200 Αθηναίους. Προφανώς τους πιο ενδεείς.
Διανομές, επιπλέον, γίνονται κάθε φορά που λεηλατείται η σοδειά ξένης περιοχής. Κάθε ελεύθερος πολίτης μετέχει τότε στη διανομή της λείας. Αλλά το κυριότερο, από τη σκοπιά που ενδιαφέρει εδώ, ήταν οι διανομές αγαθών στις τόσο συχνές θρησκευτικές τελετές. Οι θυσίες σημαντικού αριθμού ζώων, λειτουργούσαν ως αγωγοί ενίσχυσης των φτωχότερων.

Ασφαλιστική δικλίδα
Επέτρεπαν στον καθένα να προμηθευτεί ένα καλό κομμάτι κρέας. Για να πάρουμε μια «γεύση» του μέτρου, στα Διονύσια του 334 π.Χ. θυσιάστηκαν σε μια μέρα 240 αγελάδες και το κρέας τους μοιράστηκε στους πολίτες. Ηταν κι αυτό άλλη μια ασφαλιστική δικλίδα κατά της πείνας και υπέρ όσων δεν ήταν σε θέση να προμηθευτούν κρέας κατά τις γιορτές, χωρίς να γίνουν ζητιάνοι.
Γι αυτούς υπήρχαν οι εστίαρχοι, οι επιφορτισμένοι άρχοντες για την παροχή γευμάτων στα μέλη της φυλής τους κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Παναθηναίων, των Διονυσίων κτλ. Ενώ στα «κατ αγρούς» Διονύσια μπορούσαν να γιορτάζουν ακόμη και οι δούλοι.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ
Υποχρέωση της πόλης προς τους πολίτες
Για τους αναξιοπαθούντες, ανίκανους για εργασία, ανάπηρους και θύματα πολέμου από πολύ νωρίς η αθηναϊκή δημοκρατία πήρε μέτρα για την επιβίωσή τους. Εδινε συντάξεις σε όσους δεν είχαν επαρκές εισόδημα ή συγγενείς να τους συντηρήσουν.
Πολύ μικρές και κατώτερες από το ημερομίσθιο ενός εργαζομένου σε δημόσια έργα. Ηταν, όμως, μια ανακούφιση. Η διατροφή των αδυνάτων ήταν ένα σταθερό σημείο αναφοράς του πολιτεύματος και, τηρουμένων των αναλογιών, στις εκδηλώσεις αυτές εντοπίζονται στοιχεία κάποιας κοινωνικής ασφάλισης.
Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι όλα τα σχετικά καθιερώθηκαν με νόμο του Πεισίστρατου και αφορούσε καταρχήν τους τραυματίες των πολέμων. Αυτοί τρέφονταν δημοσία δαπάνη. Αργότερα η δημόσια διατροφή θα επεκταθεί σε όλους τους ανίκανους για εργασία ή πολύ φτωχούς.
Τα παιδιά όσων έπεφταν στο πεδίο της μάχης τρέφονταν και εκπαιδεύονταν από την πόλη μέχρι να συμπληρώσουν το 18ο έτος της ηλικίας τους.
Οταν περνούσαν στην εφηβεία το κράτος, μάλιστα, τους δώριζε και πανοπλία. Πανάκριβη για την εποχή.
Τα έξοδα δεν ήταν λίγα και αμελητέα καθώς ο αριθμός των ορφανών ήταν μεγάλος λόγω των συνεχών πολέμων. Οι αρχαίες πηγές μιλούν για «μέγα πλήθος ορφανών».
Ενας θεσμός που ίσχυε από τον 6ο π.Χ. ακόμη αιώνα και ίσχυε σε πολλές πόλεις και όχι μόνο στην Αθήνα. Ο μελετητής της αρχαίας πόλης Γκ. Γκλοτζ, αξιολογώντας το σύνολο των εκδηλώσεων κοινωνικής ασφάλισης, σημειώνει πολύ χαρακτηριστικά: «Εάν η πόλη αναγνώριζε με τον τρόπο αυτό ότι είχε καθήκοντα απέναντι στα άτομα, είναι γιατί στο κάτω κάτω δεν ήταν παρά το σύνολο των πολιτών.
Η άμεση διακυβέρνηση του λαού αναγκαστικά ευνοούσε την πλειονότητα (δηλαδή τους φτωχούς). Αλλά, όσο ζούσε ο Περικλής (πέθανε από το λοιμό το 429 π.Χ.) οι Αθηναίοι δεν συγχέανε τα άπειρα ιδιωτικά συμφέροντα με το κοινό συμφέρον. Οι υποχρεώσεις της πόλης απέναντι στους πολίτες έμπαιναν μπροστά από τις υποχρεώσεις των πολιτών απέναντι στην πόλη. Τις δέχονταν, λοιπόν, με προθυμία...». Η εκτίμηση αυτή προσφέρεται για πολλές σκέψεις και στην Πολιτεία του.

ΠΡΟΝΟΙΑ
Δημόσιοι μισθοί και μερίσματα
Η κοινωνική πρόνοια για τους φτωχούς-άπορους διατρέχει και τη μισθολογική πολιτική της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Οι δημόσιοι μισθοί (δικαστικός, βουλευτικός, εκκλησιαστικός) λειτουργούσαν ως εργαλείο συμπλήρωσης του εισοδήματος για τους φτωχούς.
Με τον ίδιο τρόπο λειτουργούσε και η κατασκευή μεγάλων δημόσιων έργων. Οποιος ήθελε δουλειά, τουλάχιστον στις περιόδους ακμής, είχε εξασφαλισμένο τον επιούσιο. Ακόμη και στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου η Αθήνα ήταν σε θέση να πληρώνει 1 δραχμή την ημέρα στους εργάτες του Ερεχθείου το 409-407 π.Χ.
Οι μισθοί θεσπίστηκαν για να μπορεί ακόμη και ο πιο φτωχός ν ασκεί τα πολιτικά του δικαιώματα, μετέχοντας στα διάφορα όργανα της πολιτείας. Ηταν, όμως, παραλλήλως και ένα μέσο οικονομικής ενίσχυσης των απόρων. Και μάλλον υπό το δεύτερο πρίσμα τον έβλεπε η πλειονότητα.
Κάπου ο Αριστοφάνης μας λέει ότι κάποτε «όταν ένας ρήτορας πρότεινε στους Αθηναίους να ναυπηγήσουν τριήρεις και ο άλλος να διαθέσουν τα χρήματα για μισθούς, εκείνος που μίλαγε για μισθούς άφησε γρήγορα πίσω του τον άνθρωπο με τις τριήρεις». Φυσιολογικό ήταν οι εργάτες να προτιμούν τον μισθό από το μεροκάματο στα ναυπηγεία.
Ο δημόσιος μισθός επαρκούσε για τη στοιχειώδη διατροφή μιας οικογένειας. Στον «κοινωνικό μισθό» του Αθηναίου πολίτη υπάγονταν, βεβαίως, και τα θεωρικά.
Αυτά ήταν χρήματα που πρόσφερε η Αθήνα στους άπορους πολίτες της, προκειμένου να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις που οργανώνονταν στη διάρκεια των μεγάλων εορτών της.
Σε περιόδους ειρήνης το κεφάλαιο για τα θεωρικά προερχόταν από έναν τακτικό μερισμό, πιθανόν όμως και από πλεόνασμα των εσόδων της πόλης. Το ποσό που συγκεντρωνόταν γι αυτό τον σκοπό πλεόναζε, ώστε να χρηματοδοτούνται και άλλες εργασίες.
Για τους φτωχούς μια από τις πιο σημαντικές πηγές εσόδων ήταν η μισθοδοσία από τη θητεία τους στο στράτευμα - και ήταν τόσοι πολλοί οι πόλεμοι τότε. Αλλά υπήρχαν κι εκείνοι που για διαφορετικούς λόγους δεν ήταν σε θέση να υπηρετήσουν στον στρατό.
Για όλους αυτούς την τελευταία δεκαετία του 5ου π.Χ. αιώνα καθιερώθηκε η περίφημη διωβελία (=δυο οβελοί). Ενας κατώτερος μισθός, που δικαιούνταν και έπαιρνε, ακόμη και στις εξαιρετικές συνθήκες του Πελοποννησιακού πολέμου, κάθε ηλικιωμένος ή ανήμπορος για τον πόλεμο πολίτης.

ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΘΕΣΜΟΙ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΑΠΟΡΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ
Σιτοφύλακες: Είχαν υπό τον ασφυκτικό έλεγχό τους την αγορά και διάθεση των σιτηρών. Οριζαν ακόμη και την τιμή του ψωμιού. Μπορούσαν να επιβάλλουν ακόμη και την ποινή του θανάτου στους παραβάτες της νομοθεσίας και τους κερδοσκόπους.
Εστιάρχες: Από τις ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν προκύπτει ότι ήταν δέκα (ένας για καθεμία από τις αθηναϊκές φυλές). Το καθήκον τους ήταν να εξασφαλίζουν τροφή σε όλους τους ελεύθερους πολίτες κατά τις μεγάλες αθηναϊκές γιορτές.
Διωβελία: Εκτακτη οικονομική ενίσχυση των φτωχών που εγκατέλειπαν τα χωράφια τους λόγω πολεμικών γεγονότων και δεν είχαν πόρους από εργατικά ή πολεμικά ημερομίσθια. Στην πράξη την έπαιρναν οι ανήμποροι και ηλικιωμένοι.
Θεωρικόν: Ποσό δύο οβελών (1/3 της δραχμής) που καταβαλλόταν σε φτωχούς Αθηναίους τις μέρες που δίνονταν παραστάσεις με αρχαίες τραγωδίες ή κωμωδίες. Ενα μέτρο κοινωνικής ευαισθησίας που συγκέντρωνε κατά καιρούς τα ολιγαρχικά πυρά.

Τάκης Κατσιμάρδος

Έθνος

Μάγισσες στον ελληνορωμαϊκό κόσμο

Μήδεια και Ιάσονας. John William Waterhouse, 1907

Η έρευνα στις παραδοσιακές μορφές της μάγισσας στη Μεσόγειο -στον ελληνορωμαϊκό κόσμο με άλλα λόγια- αποκαλύπτει τα στερεότυπα των γυναικών που άσκησαν τη μαγεία και τη γοητεία, καθώς και ενδιαφέροντες χαρακτήρες. Σε αυτές τις μάγισσες δεν υπάρχουν βέβαια πεντάγραμμα ή μεγάλες τελετουργίες. Η προστάτιδα θεότητα των μαγισσών ήταν η Εκάτη και η μαγεία ήταν επικεντρωμένη στη συγκέντρωση της δύναμης, δηλαδή υπό μια κοσμική έννοια στον έλεγχο του φύλου, τη γονιμότητα, τη ζωή και τον θάνατο, τη θεραπευτική και τη βλαπτική ιατρική, παρά σε οποιοδήποτε είδους θρησκευτικές δραστηριότητας. Αυτές οι αρχαίες μάγισσες ήταν αρκετά διαφορετικές από τις σύγχρονες μιμήσεις τους και τα στερεότυπα της δύναμής τους άλλαξαν σημαντικά κατά τη μετάβαση από τον ελληνικό στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό.

Κατάδεσμοι - καταπασσαλεύσεις

Ο πρωτόγονος άνθρωπος που πίστευε στη δύναμη της «συμπαθητικής μαγείας» και προσπαθούσε να γονιμοποιήσει τη γη, θάβοντας σύμβολα γονιμότητας, χρησιμοποιούσε ανάλογα σύμβολα για να εξαναγκάσει τα άλλα μέλη της κοινότητας σε δράση προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση. Οι καταπασσαλεύσεις[1] ή οι κατάδεσμοι[2], οι μαγικοί πάπυροι στην Αίγυπτο και την Ελλάδα ή οι ρωμαϊκοί defixiones, είναι τα μέσα για την άσκηση αυτού του είδους της μαγείας μέσω της κατάρας. Οι καταπασσαλεύσεις είναι ομοιώματα του θύματος κατασκευασμένα από κερί, από μόλυβι ή κάποιο άλλο υλικό. Αυτά τα ομοιώματα οι μάγισσες ή οι μάγοι τα έδεναν με δεσμά και τα τρυπούσαν με αιχμηρά αντικείμενα, όπου επιθυμούσαν να προξενήσουν κάποια βλάβη και τα έχωναν σε τάφους ή τα βύθιζαν σε πηγές[3].

Ένα τέτοιο συγκεκριμένο ομοίωμα, που ανακαλύφθηκε σε αττικό τάφο και μελέτησε ο R. Wunsch αποδίδεται στον 3ο περίπου Π.Κ.Ε. αι., έχει 6 εκ. ύψος ως τα γόνατα και είναι κατασκευασμένο από μόλυβδο. Είναι αποκεφαλισμένο, η στάση του είναι γονατιστή, ενώ τα χέρια και τα πόδια είναι δεμένα πίσω με ισχυρά μολύβδινα δεσμά. Δεσμά φαίνονται και στο άνω τμήμα του κορμού, ενώ δύο σιδερένια καρφιά είναι μπηγμένα στο στήθος και την κοιλιά[4].

Από το ίδιο υλικό, το μολύβι, κατασκευάζονταν και οι κατάδεσμοι. Οι κατάδεσμοι, που εκτείνονται σε μια χιλιετία, από το 500 Π.Κ.Ε. έως το 500 Κ.Ε. περίπου[5] και φαίνεται πως είχαν ευρύτατη λαϊκή απήχηση, ήταν πλάκες μεταλλικές, χαραγμένες με μαγικούς χαρακτήρες και κατάρες. Θάβονταν, επίσης, σε τάφους, έτσι ώστε να μην είναι δυνατή η ανακάλυψη ή η καταστροφή τους και συνεπώς να εκτείνεται απεριόριστα η διαιώνιση της γοητείας και του προτιθέμενου κακού.

Ο αρχαιότερος πιθανώς κατάδεσμος ανακαλύφθηκε στη Σικελία και χρονολογήθηκε στα τέλη του 6ου Π.Κ.Ε.αιώνα. Αρκετοί, επίσης, έχουν αποκαλυφθεί σε ανασκαφές της Αττικής, που χρονολογήθηκαν στα μέσα του 5ου Π.Κ.Ε.αιώνα, ενώ η παρουσία τους γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στον 4ο και τον 3ο Π.Κ.Ε.αιώνα.

Ανάλογα με το ζητούμενο αποτέλεσμα, οι κατάδεσμοι στόχευαν στην ερωτική έλξη ή αντίστροφα στην ερωτική απομόνωση του αντιπάλου, στην αποτυχία του σε θέματα προσωπικής ευημερίας και εργασίας, στη φίμωση της γλώσσας του, στην αποτυχία αντιδίκων στο δικαστήριο, στην παράλυση του νου και της γλώσσας κατά τη διάρκεια της δίκης. Οι πρωιμότεροι είναι στραμμένοι προς την κατεύθυνση των δικαιϊκών πρακτικών, ενώ οι μεταγενέστεροι εντοπίζονται σε ερωτικά και αθλητικά θέματα. Σε αρκετές περιπτώσεις γινόταν ευρεία χρήση των κατάδεσμων για νίκη σε αρματοδρομίες[6].

Βέβαια, η επιγραφή από μόνη της δεν είχε την ιδιαίτερη μαγική δύναμη, που συμπληρωνόταν με τις «γοητείες», επικλήσεις που ψάλλονταν στους τάφους προς τους νεκρούς ή τους χθόνιους δαίμονες. Σε αυτή την ιδιαίτερη μεταγλώσσα έχουν μεγάλη δύναμη τα ονόματα θεοτήτων που προαναφέραμε, όπως η Εκάτη, σύμβολο της σκοτεινής σελήνης, ο Ερμής, η Περσεφόνη, η Δήμητρα, η Κόρη, η επίσης σεληνιακή Άρτεμις[7] και άλλες υποχθόνιες θεότητες ή δαιμονικά όντα, όπως οι Ερινύες ή οι νεκυο-δαίμονες του Κάτω Κόσμου.

Έρως και Φιλία

Οι αρχαίοι Έλληνες διέκριναν μεταξύ του έρωτα και της αγάπης ή φιλίας. Ενώ είναι εύκολο να γίνει κατανοητή η αγάπη ως ψυχική διάθεση που κατευθύνεται προς τους φίλους, την οικογένεια, ή τα ζώα, τη χρησιμοποιούμε σήμερα για να περιγράψουμε και τα συναισθήματα αμοιβαίας αγάπης που αισθανόμαστε προς τους συντρόφους μας. Η αγάπη ή η φιλία των Ελλήνων περιελάμβανε επίσης το σεξουαλικό πάθος σύμφωνα με τον Christopher A. Faraone του πανεπιστημίου του Chicago[8]. Ο έρωτας, όμως, ήταν ένα νέο, αποπροσανατολιστικό κι επιθετικό πάθος, αντιληπτό ως επίθεση μιας ανεπιθύμητης σφοδρής επιθυμίας, που απεικονιζόταν μάλιστα από το βέλος που τόξευε ο φτερωτός θεός.

Όταν μιλάμε για βλαπτική μαγεία, εννοούμε ξόρκια και μαγικές πρακτικές σχεδιασμένες για να βλάψουν ή να δεσμεύσουν. Με τον όρο αγαθοεργός μαγεία, εννούμε τις γοητείες εκείνες ή τα βοτάνια που έχουν ως στόχο τους τη θεραπεία και συνδέονται συχνά με θεραπευτικά βότανα και άλλες μη παραδοσιακές θεραπευτικές πρακτικές. Στη βάση των παραπάνω, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τόσο τη βλαπτική, όσο και την αγαθοεργό μαγεία ως όπλο στην ερωτική τους δραστηριότητα. Οι κατάδεσμοι και οι καταπασσαλεύσεις, ήταν τα συνήθη εργαλεία τους, σε ό,τι αφορά στη βλαπτική μαγεία. Ο γόητας αυτής της επιθετικής μαγείας επικαλείτο τις δυνάμεις και κάρφωνε ή έκαιγε το ομοίωμα προσπαθώντας να επηρεάσει το άτομο που αντιπροσώπευε. Η πρόθεση ήταν να υποστεί ο άνδρας ή η γυναίκα που αντιπροσώπευε το ομοίωμα τους πόνους της λαγνείας σε τέτοιο βαθμό που να εγκαταλείψει την οικογένεια του ή της. Ο γόητας-μάγος επικαλείτο τον Έρωτα, τον Πάνα, την Εκάτη, ή την Αφροδίτη. Εκείνοι που ασκούσαν την αγαθοεργό μαγεία χρησιμοποιούσαν βότανα για να ωθήσουν τον άπιστο εραστή να επιστρέψει ή να αποκαταστήσουν την αρμονία μιας δυσλειτουργικής σχέσης. Σε αυτή την περίπτωση επικαλούνταν τη Σελήνη, τον Ήλιο ή την Αφροδίτη. Και οι δύο τύποι ερωτικής μαγείας περιελάμβαναν συνήθως ξόρκια ή επικλήσεις, αλλά ο πρώτος συνδέεται στενότερα με τους κατάδεσμους. Η διαφορά μεταξύ αυτών των δύο τύπων μαγείας είναι βασισμένη στη διαφορά μεταξύ των δύο τύπων αγάπης, του έρωτα και της φιλίας.

Ο Faraone διακρίνει αυτούς τους δύο τύπους αγάπης και τη μαγεία που χρησιμοποιούν και θεωρεί ότι είναι βασισμένη στη διάκριση του γένους. Οι άνδρες χρησιμοποιούσαν ξόρκια βασισμένα στην αγωγή του έρωτος [άγω=οδηγώ] προορισμένα να ελκύσουν τις γυναίκες προς το μέρος τους. Οι γυναίκες χρησιμοποιούσαν τα ξόρκια της φιλίας. Οι άνδρες χρησιμοποιούσαν τα ξόρκια για να κάνουν τις γυναίκες να φλέγονται από πάθος, ενώ οι γυναίκες ως αφροδισιακά. Οι άνδρες έδεναν τα ομοιώματα και τα βασάνιζαν. Χρησιμοποιούσαν επικλήσεις, βασανισμένα ζώα, φωτιά και μήλα. Οι γυναίκες εμπότιζαν με έλαια τα ρούχα των συντρόφων τους ή έριχναν ειδικά βότανα στην τροφή. Χρησιμοποιούσαν επίσης επικλήσεις, κόμβους, και ερωτικά φίλτρα.

Ωστόσο, τούτη, η διάκριση με βάση το γένος δεν είναι απόλυτη. Κλασικό θέμα για την αρχαία μαγεία είναι φυσικά το δεύτερο ειδύλλιο του Θεόκριτου[9], όπου η Σιμαίθα η μάγισσα, προκειμένου να φέρει πίσω τον Μύνδιο Δέλφη που την εγκατέλειψε, ετοιμάζει τα μαγικά της φίλτρα δίπλα στη θάλασσα. Επικαλείται το Μαγικό Πτηνό[10] ως ενδιάμεσο αγγελιαφόρο και την Αρτέμιδα, αυτή που δύναται να σείσει τις κολώνες του Aδη, τονίζοντας έτσι την υποχθόνια δύναμή της[11].

Ενώ τα ξόρκια της αγωγής μοιάζουν με πρακτικές βλαπτικής μαγείας, αυτό δε σημαίνει ότι σημαίνει ότι οι πρακτικές της φιλίας δεν μπορούσαν να είναι θανατηφόρες. Όταν η Διηάνειρα χρησιμοποίησε την αλοιφή του κένταυρου στο ένδυμα του Ηρακλή, στην πραγματικότητα ασκούσε μια πρακτική της φιλίας, ώστε να αποτρέψει τον Ηρακλή να την εγκαταλείψει για τη νέα του ερωμένη, την Ιόλη[12]. Το τέχνασμά της αποδείχθηκε μοιραίο. Οι αρχαίοι Έλληνες δε διέκριναν τη μαγεία από την ιατρική, όπως σήμερα. Η ανάγκη για ερωτική μαγεία (αγωγή ή φιλία) είχε επεκταθεί από καιρό στην οικιακή ζωή, όπου η σύζυγος κάποιου ανίκανου άνδρα -ή και ο ίδιος ο άνδρας- μπορούσε να επικαλεσθεί τη μαγεία της φιλίας. Βέβαια τέτοιου είδους «θαυματουργές» θεραπείες δεν απέχουν και πολύ από τη σύγχρονη πραγματικότητα, με όλα αυτά τα «ερωτογόνα» φάρμακα που εξωθούν όλα τα υπόγεια ρεύματα του ερωτισμού στις κοινωνίες του 21ου αι.

Φιλολογικές μαρτυρίες

Τα αρχαία ελληνικά έπη, όπως η Οδύσσεια και η Αργοναυτική εκστρατεία, μιλούν για ήρωες που αναζητούν θρυλικές μάγισσες και τη μαγική δύναμή τους χάριν της βασιλικής διαδοχής και της τέλεσης των άθλων τους. Οι μάγισσες κατείχαν τους κεντρικούς ρόλους σε αυτές τις ιστορίες, ως οδηγοί ηρώων όπως ο Οδυσσεύς και ο Ιάσων. Άνδρες που χρειάστηκε να κατέλθουν στη θηλυκή μήτρα του κάτω κόσμου ή να ταξιδέψουν στα πέρατα της γης, ως δοκιμασία του ταξιδιού τους[13]. Αργότερα, σε ρωμαϊκές φιλολογικές μαρτυρίες, όπως του Οράτιου (Επωδές, 5 και 17)[14] ή τα Pharsalia[15], απεικονίζονται εκφυλισμένες μάγισσες να ψάχνουν στα απομεινάρια των νεκροταφείων. Δε στέλνουν πια τους ήρωες στο κάτω κόσμο, για να ολοκληρώσουν την αναζήτησή τους, αλλά αντίθετα φέρνουν τον κόσμο των νεκρών πίσω στους ζωντανούς, για να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των πελατών τους με νεκρομαντικά τυπικά.

Αναφέρονται πολλές μάγισσες στην ελληνορωμαϊκή λογοτεχνία, κάποιες από τις οποίες είναι γνωστές, όπως η Κίρκη και η Μήδεια, και άλλες λιγότερο γνωστές όπως η Σιμαίθα, η Περιμήδη, η Αγαμήδη, η Παμφίλη, η Εριχθώ, η Κανιδία, η Διοτίμα, η Οινοθέα κ.α.. Αναγκαστικά θα περιοριστούμε στις γνωστότερεςς μορφές με τις περισσότερες φιλολογικές μαρτυρίες, δηλαδή την Κίρκη, τη Μήδεια, την Κανιδία και την Εριχθώ. Η Κίρκη και η Μήδεια μοιάζουν μάλλον για αρχαίες υποβιβασμένες θεές, ενώ η Κανιδία είναι πιθανώς βασισμένη σε υπαρκτό πρόσωπο. Η Εριχθώ, μάλλον φανταστικό πρόσωπο, είναι μια σύνθεση των αρνητικών χαρακτήρων αρκετών μαγισσών με μια φοβική αντίληψη της θεάς Εκάτης.

Αυτές οι ραδιούργες μάγισσες κατοικούσαν στα περιθώρια της κοινωνίας, προσωποποιούσαν την περιφέρεια του πολιτισμού, τα άκρα, τα όρια και ήταν περιθωριακές με όλη τη σημασία της λέξης και είτε κατοικούσαν στην άκρη του κόσμου ή έρχονταν από άλλες χώρες, όπως η Μήδεια και η Εριχθώ, ή ενοικούσαν στις παρυφές της «αξιοπρεπούς κοινωνίας». Ήταν παρόλα αυτά κεντρικά πρόσωπα στη δομή του μύθου και κανένας πολιτισμός δεν μπορούσε να τις αγνοήσει. Μπορούσε να τις καταπιέσει, όπως καταπιέζει κάθε κοινωνία τις υποθετικές αρνητικές της όψεις. Αλλά δεν μπορούσε να αρνηθεί τις δυνάμεις της. Δυνάμεις ανεξέλεγκτες που προκαλούσαν το φόβο της αδυναμίας μπροστά στο επέκεινα και την απώθηση του «ξένου». Η συνάντηση με τη μαγεία απαιτούσε ένα βήμα πιο πέρα από τα όρια της κανονικότητας, τόσο για τον μυθικό ήρωα όσο και για τον απλό πολίτη. Ήταν μια περιπέτεια σε κόσμους στους οποίους η μεταμόρφωση -επιθυμητή ή μη- ήταν πιθανή. Εκτός από θέες και βασίλισσες, οι μάγισσες ήταν πρακτικά οι μόνες γυναίκες με ανεξάρτητη προσωπικότητα στον αρχαίο κόσμο. Ο ρόλος τους στην κλασική λογοτεχνία αναδεικνύεται σημαντικός και οι χαρακτήρες τους λειτούργησαν ως πρότυπα για την απεικόνιση των μαγισσών στην παγκόσμια λογοτεχνία στους επόμενους αιώνες.

Κίρκη

[...] ως άρα φωνήσας πόρε φάρμακον αργειφόντης

εκ γαίης ερύσας, και μοι φύσιν αυτού έδειξε

ρίζη μεν μέλαν έσκε, γάλακτι δε είκελον άνθος:

μώλυ δε μιν καλέουσιν θεοί: χαλεπόν δε τ’ ορύσσειν

ανδράσι δε θνητοίσι, θεοί δε τε πάντα δύνανται [...].

τεύχε δε οι κυκεώ χρυσέω δέπαι, όφρα πίοιμι,

εν δε τε φάρμακον ήκε κακά φρονέουσ’ ενί θυμώ

αυτάρ δε επεί δώκεν τε και έκπιον, ουδέ μ’ έθελξε,

ράβδω πεπληγυία έπος τ’ έφατ’ εκ τ’ ονόμαζεν.

«έρχεο νυν συφεόνδε, μετ’ άλλων λέξο εταίρων»[...][16].

Η πρώτη μαγική λειτουργία που έχει καταγραφεί στην αρχαιοελληνική λογοτεχνία αναφέρεται στο 10ο βιβλίο της Οδύσσειας. Τη μαγική λειτουργία εκτέλεσε η Κίρκη, μια μάγισσα που ζούσε στο νησί Αιαία στις παρυφές του γνωστού κόσμου. Η αρχαιοελληνική κοσμολογία απεικόνιζε τον κόσμο επίπεδο, γύρω από τον οποίο κυλούσε ο ποταμός του ωκεανού. Η Κίρκη ζούσε στα σύνορα αυτού του κόσμου - όσο μακρύτερα γινόταν από το εννοιολογικό πλαίσιο του πολιτισμού- κοντά στην είσοδο του Άδη, του κάτω κόσμου. Ήταν Ηλιάδα, κόρη του θεού Ήλιου, και ήταν αδελφή του Αιήτη, του πατέρα της Μήδειας, και της Πασιφάης, της μητέρας του Μινώταυρου. Το πιθανότερο είναι ότι η Κίρκη ήταν κάποια αρχαία θεά, πιθανώς μια Πότνια Θηρών, αφιερωμένη στο ζωικό βασίλειο. Είναι επίσης αρπακτική πλανεύτρα, και το όνομά της, Κίρκη, συνδέεται με τον κίρκο, το αρπακτικό που κυκλώνει την πτήση του, ή τον λύκο και συνδέεται στον Όμηρο με το γεράκι.

Στο δρόμο της επιστροφής από τον Τρωικό πόλεμο ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του έφθασαν σε ένα νησί, στο οποίο « [...] υπήρχαν γύρω τους λιοντάρια και λύκοι του βουνού, θηριά μαγεμένα από τα βοτάνια της θεάς, που δεν επιτίθονταν σε ανθρώπους, αλλά ήλθαν κατά πάνω τους, κουνώντας τις μακριές ουρές τους [...] »[17]. Η Κίρκη με τα μαγικά της τεχνάσματα μεταμόρφωσε τους σύντροφους του Οδυσσέα σε χοίρους, ζώα που σύμφωνα με την παράδοση ήταν αφιερωμένα στη Δήμητρα και την Περσεφόνη και συνδέονταν με τη γονιμότητα της γης. Ως μάγισσα, λοιπόν, η Κίρκη πρόσφερε στις χθόνιες θηλυκές θεότητες, όσους δοκίμασαν τα μαγικά της βοτάνια.

Με τη βοήθεια του θεού Ερμή, που έδωσε στον Οδυσσέα το μαγικό φυτό ‘μώλυ’ με τη μαύρη ρίζα και τα λευκά άνθη, ο ήρωας έγινε άτρωτος στα μαγικά τεχνάσματα της Κίρκης, υποχρεώνοντας τη μάγισσα σε όρκο ιερόπρεπο να μην τον πειράξει με τις γητειές της. Τελικά ο Οδυσσέας την έπεισε να επαναφέρει τους συντρόφους του πίσω στην ανθρώπινη μορφή τους, και όλοι παρέμειναν στο νησί για ένα χρόνο. Όμως, ο Οδυσσέας χρειαζόταν τη συμβουλή του μάντη Τειρεσία, για το πώς ακριβώς θα επέστρεφε σπίτι του και θα διεκδικούσε το βασίλειό του. Η Κίρκη του εξηγεί όλες τις τελετουργικές διαδικασίες που απαιτούνται για να εισέλθει στον κάτω κόσμο και εδώ φαίνεται πλέον ως φύλακας της πύλης και το νησί της μια πύλη για τον κόσμο των νεκρών[18].

Άλλες φιλολογικές μαρτυρίες για κάποιες μαγικές δραστηριότητες και τη γενεαλογία της Κίρκης μπορεί κανείς να αναζητήσει στον Παυσανία και τον Απολλόδωρο, όπου επιβεβαιώνεται ότι ήταν αδελφή του Αιήτη[19], ότι εξάγνισε τους Αργοναύτες για το φόνο του Άψυρτου[20], όπως επίσης και τον Οδυσσέα[21], όπου αναφέρεται η ηλιακή της γενεαλογία και το γεγονός ότι μετέτρεψε τους συντρόφους του Οδυσσέα σε χοίρους, χωρίς όμως να καταφέρει τον ήρωα, γενόμενη τελικά ερωμένη του[22]. Ο καρπός αυτού του έρωτα ήταν ο Τηλέγονος[23], που θα συναντηθεί αργότερα με τον Οδυσσέα και θα αποδειχθεί μοιραίος για τη ζωή του.

Μήδεια

[...] το μαγικό τραγούδι μου αγριεύει την ήρεμη,

ηρεμεί την ταραγμένη θάλασσα,

κινώ τα δάση, προσφέρω το σεισμό στα όρη,

βογγάει η βαθιά γη,

φαντάσματα σηκώνονται απ’ τους τάφους.

κι εσένα λαμπερή σελήνη, αφορίζω [...]

Οβίδιος, Μεταμορφώσεις

Παρά τη δυναμική περιγραφή του Οβίδιου, καλύτερη πηγή για να μελετηθεί ο συγκεκριμένος χαρακτήρας είναι πιθανώς η γνωστή τραγωδία του Ευριπίδη και πιο συγκεκριμένα ένας αγώνας λόγων μεταξύ του Ιάσονα και της Μήδειας,όπου αποκαλύπτεται το υπόβαθρο του μύθου. Ο τραγικός ποιητής επεξεργάζεται έναν από τους μαγικότερους ως προς τη φύση του μύθους, ακολουθώντας ουσιαστικά την πλοκή του μύθου όπως διασώθηκε για εμάς αργότερα στα Αργοναυτικά, παρόλο που πριν από αυτόν ο Πίνδαρος αναφέρεται στο ίδιο θέμα στις Πύθιες Ωδές του[24]. Η Μήδεια είναι μια βάρβαρη μάγισσα, που έχει προδώσει την οικογένειά της για να βοηθήσει τον εραστή της Ιάσονα, παίρνοντας ταυτόχρονα έναν δρόμο χωρίς επιστροφή. Το όνομά της ως προς την ετυμολογία του αποδίδεται στο ρήμα μέδομαι[25]. Συχνά, λοιπόν, αποδίδεται ως «σκεπτόμενη γυναίκα». Τώρα ανακαλύπτει πως ο σύντροφος που της ορκίστηκε αιώνια πίστη[26] επιθυμεί μια άλλη γυναίκα, την κόρη του βασιλιά Κρέοντα της Κορίνθου και «πραγματική Ελληνίδα». Η Μήδεια είναι σύνθετος και συναρπαστικός χαρακτήρας, αλλά σχεδόν στο σύνολό της η φιλολογική ή θεατρική κριτική αρκείται στον ψυχοδραματικό χαρακτήρα της εσωτερικής της σύγκρουσης και στις πολιτικο-κοινωνικές προεκτάσεις που αναμφίβολα οδηγεί η εκφορά του λόγου και τα επιχειρήματά της. Όμως, η κυρίαρχη ιδιότητά της είναι εκείνη της μάγισσας, της φαρμακίδας. Είναι η νέα που ανατράφηκε στα δώματα του Αιήτη, εκείνη που τη δίδαξε η ίδια η Εκάτη να φτιάχνει τα μαγικά βοτάνια με μεγάλη επιδεξιότητα[27].

Χαρακτήρες σαν την «ξένη» Μήδεια του Ευριπίδη διεκδικούν μια αξιοσημείωτη γυναικεία σοφία, και φυσικά έναν ρόλο ηρωικό σύμφωνα με τα πρότυπα του ανδρικού ηρωισμού και της εκδίκησης[28], εντελώς αντίθετο προς τα δεδομένα της θηλυκής παρουσίας στην κλασική Ελλάδα, όπου η γυναίκα περιορίζεται στα του οίκου της, δίχως ιδιαίτερη παρουσία ή ρητορικές δυνατότητες[29]. Αυτόν τον ρόλο αναλαμβάνει η Μήδεια, προκειμένου να χειριστεί τον Κρέοντα και να κερδίσει το χρόνο που χρειάζεται. Η απώλεια του Ιάσονα είναι απλά θέμα πάθους. Αυτό που εξοργίζει περισσότερα κατά την άποψή μας τη Μήδεια είναι η ταπείνωση και η λύση του όρκου -για την τήρηση του οποίου θα φροντίσει με τρόπο βίαιο και απεχθή για τη χριστιανική ηθική μας[30]. Ως ιέρεια της Εκάτης δεν ανέχεται τη λύση του όρκου, ενός σημαντικού δεσμού ανάμεσα στους ανθρώπους και τους ανθρώπους ή τους δαίμονες[31].

Η Μήδεια φαίνεται να έχει μια ισχυρή επίδραση στον χορό, τον εκπρόσωπο του λαού ουσιαστικά, που παίρνει το μέρος της, σχεδόν ως τριταγωνιστής, παρά την κριτική του Αριστοτέλη για την απομόνωση που επέβαλε κατά την άποψή του ο Ευριπίδης στο χορό[32]. Εδώ ο Ευριπίδης εξετάζει τις θεμελιώδεις αξίες του πολιτισμού του, επισημαίνοντας πως η ο πολιτισμός εξελίσσεται μέσα σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο σχέσεων δύναμης. Για κάθε πολιτισμική έκφανση υπάρχει μια καθοδηγητική ιδεολογία, σύμφωνα με την οποία κάτι κερδίζει κανείς και κάτι χάνει. Οι αυτορρυθμιστικές δυνάμεις του πολιτισμού -η τέχνη, ο μύθος και η συλλογική πίστη- είναι εκείνες που βοηθούν στην επούλωση των πληγών, στην αποκατάσταση των κοινωνικών αδικιών και στην προκειμένη περίπτωση ο τραγικός ποιητής αναλαμβάνει έναν τέτοιο θεραπευτικό ρόλο για μια κοινωνία που συστηματικά υποβάθμισε την γυναικεία παρουσία στη διαδικασία της κοινωνικής εξέλιξης.

Ο Ιάσων, έτσι όπως παρουσιάζεται στο έργο του, δεν είναι παρά το άδειο κέλυφος ενός προγενέστερου ήρωα. Είναι υπολογιστής, αυτάρεσκος και ωφελιμιστής. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί για να υπερασπιστεί τις ενέργειές του, δείχνουν ότι έχει μελετήσει τη ρητορική τέχνη, αλλά αυτός ακριβώς ο επαγγελματισμός των επιχειρημάτων του είναι κενός νοήματος. Οι λόγοι του εκφέρονται με ακρίβεια και οι δικαιολογίες του, αν και καλά οργανωμένες, φαίνονται πως αποφεύγουν τα σημαντικά ζητήματα. Χρησιμοποιεί τη ρητορική για να αναδημιουργήσει την αλήθεια όπως εκείνος επιθυμεί να είναι. Όταν ο χορός λέγει πως καλά μιλά ο Ιάσων, αλλά εξακολουθεί να έχει προδώσει τη σύζυγό του, εκφράζει ταυτόχρονα την κοινή γνώμη του ακροατήριου. Η προδοσία του Ιάσονα είναι ιδιαίτερα ειδεχθής, επειδή οφείλει πολλά στη γυναίκα του. Επανειλημμένα εκείνη έσωσε τη ζωή του και ολοκλήρωσε για χάρη του τους άθλους που εκείνος δεν μπορούσε να κατορθώσει. Είναι καιροσκόπος, καθώς χρησιμοποιεί τώρα τη βασιλική οικογένεια της Κορίνθου για το κέρδος, όπως στο παρελθόν χρησιμοποίησε τη Μήδεια. Στον αγώνα λόγων ο Ιάσων και η Μήδεια παρουσιάζουν δύο διαφορετικές ιδέες για το γάμο. Ο Ιάσων θεωρεί το γάμο ως κοινωνική και οικονομική σύμβαση, θυμίζοντάς μας τον Οικονομικό του Ξενοφώντα[33], καθώς μιλά με όρους υλικής ευημερίας και ασφάλειας. Η Μήδεια, αν και περιέγραφε νωρίτερα στις Κορίνθιες γυναίκες το γάμο ως είδος δουλείας, ακόμα μιλά με ιδεαλιστικό τρόπο, αναφέροντας όρκους και αμοιβαιότητες. Ο Ιάσων όλα αυτά τα παραμερίζει και χαρακτηρίζει τη Μήδεια παράλογη.

Κάπως έτσι το βάθος του πάθους της Μήδειας γίνεται απροκάλυπτη οργή. Ο σύζυγος που της χρωστά τα πάντα, την παραμερίζει. Εκείνη, μια γυναίκα που διεκδικεί στη γενεαλογία του μύθου θεϊκή καταγωγή[34], -κόρη ενός βασιλιά που πιθανώς υπήρξε στο παρελθόν βασιλιάς της Κορίνθου και συνεπώς εν δυνάμει επικίνδυνη για τη βασιλική γενιά του Κρέοντα στον αγώνα της διαδοχής[35]- βρίσκεται διαρκώς στο έλεος ανθρώπων ανόητων και αδύναμων. Αν και με πολλούς τρόπους το δίκαιο είναι με το μέρος της, τα επιχειρήματά της απορρίπτονται ως απότοκα γυναικείου παραλογισμού. Η εκδίκηση ή η ιεροδικία της -ανάλογα από ποια οπτική γωνία βλέπει κανείς το θέμα- είναι ένα σημαντικό θέμα και προκαλεί ίσως κατάπληξη το γεγονός ότι παρά τη θηριώδη φύση του εγκλήματός της, η έλξη του θεατή προς την πλευρά της Μήδειας είναι τόσο ισχυρή όσο και η γοητεία που ασκεί στο χορό. Η υπερηφάνειά της την ωθεί να απορρίψει τις προσφορές του και προτιμά το θάνατο από μια δεύτερη εξορία. Μια υπερηφάνεια αξιοθαύμαστη και δικαιολογημένη, η οποία, όμως, θα οδηγήσει τη Μήδεια σε πράξεις ανείπωτες. Μετά την εκδίκησή της η μάγισσα εντέλει χάνεται με το ηλιακό άρμα του παππού της, θυμίζοντας στην ανθρώπινη αυταρέσκεια πως η ιερόπρεπη υπόσχεση δεν είναι κάτι που ο κοινός θνητός -ακόμα κι αν υπήρξε ήρωας- μπορεί να ξεχάσει ατιμώρητα.

Κανιδία

Στην αφήγηση του Οράτιου η Κανιδία, η φαρμακίς, είναι έτοιμη να βασανίσει μέχρι θανάτου ένα νέο αγόρι με τη βοήθεια άλλων τριών μαγισσών, προκειμένου να παρασκευάσει από το συκώτι του ένα ερωτικό φίλτρο (37-38) για τον άπιστο ερωμένο της, τον γέροντα Βάρο (73). Η σκηνή του φρικτού δράματος είναι ένα σπίτι στη Ρώμη. Ακολουθούν οι γραμμές 1-10, στις οποίες περιγράφονται οι παρακλήσεις του παιδιού, που διαισθάνεται αμυδρά τι του επιφυλάσσει η μοίρα. Κατόπιν (15-24) η Κανιδία περιγράφεται να ρίχνει στις μαγικές φλόγες συστατικά που μοιάζουν με εκείνα της χύτρας των μαγισσών στον Μάκβεθ του Σαίξπηρ. Αργότερα (25-28) η Σαγκάνα ραντίζει το σπίτι με ανίερο ύδωρ, προφανώς για να επικαλεστεί τις σκοτεινές δυνάμεις. Η Βέια είναι εκείνη που σκάβει το λάκκο (29-40) μέσα στον οποίο θα τοποθετηθεί το παιδί γυμνό μέχρι το πηγούνι, για να πεθάνει από την πείνα με τα μάτια καρφωμένα στην τροφή που δεν μπορεί να φθάσει. Αργότερα (41-46) αναφέρεται η παρουσία, που επιβεβαιώνεται από τα κουτσομπολιά της Νεάπολης, της άσεμνης Φόλιας, που μπορεί να σύρει το φεγγάρι και τα άστρα σαν Θεσσαλή μάγισσα. Πιο κάτω επαναλαμβάνονται οι επικλήσεις της Κανιδίας (49-82) στις δυνάμεις του σκότους, οι ασωτείες του κακόφημου πρώην εραστή της που επιμένει να μένει ανεπηρέαστος από τις επικλήσεις της και οι σκοτεινοί υπαινιγμοί της για ακόμα φοβερότερα ξόρκια στα οποία μπορεί να καταφύγει. Τέλος, (83-102), το απελπιμένο παιδί ξεσπά σε κατάρες, και απειλεί ότι το φάντασμά του θα τη στοιχειώσει. Το σύνολο του έργου αντιπροσωπεύει μια δραματική μελέτη από τις φοβερές δεισιδαιμονίες που επικρατούσαν στα κατώτερα στρώματα της κοσμοπολίτικης πρωτεύουσας. Τόσο η αναφορά στον Απουλήιο[36], όσο και η επιγραφή του Corpus inscriptionum Latinarum[37] μιλούν για ένα αγόρι που υπέστη παρόμοιο θάνατο από μια μάγισσα, γεγονός που επιβεβαιώνει την αληθοφάνεια των λόγων του ποιητή.

Η Κανιδία, όπως και η Εριχθώ -την οποία θα εξετάσουμε πιο κάτω- κάνουν μεν την εμφάνισή τους στη ρωμαϊκή ποίηση, αλλά όχι ως επικοί χαρακτήρες ή σε θεατρικά έργα. Είναι προφανές, λοιπόν, πως οι χαρακτήρες τους είναι λιγότερο ανεπτυγμένοι από εκείνους της Κίρκης ή της Μήδειας. Προορίζονται να είναι αποκρουστικές, φοβικές, μη θηλυκές, ανήθικες μάγισσες. Φαίνεται πως αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονταν οι ρωμαίοι συγγραφείς τις μάγισσες. Εντούτοις, αυτοί οι τύποι μαγισσών φαίνεται πως έκαναν μεγάλη εντύπωση στους αναγνώστες αυτού του είδους λογοτεχνίας και το ρωμαϊκό στερεότυπο διατηρήθηκε για τα επόμενα δύο χιλιάδες χρόνια, ως την εποχή μας.

Σύμφωνα με το δοκίμιο του Georg Luck[38], ο Οράτιος εσκεμμένα σατιρίζει την Κανιδία ως διεφθαρμένη ιέρεια των μαύρων τεχνών, σε μια προσπάθεια να απογυμνώσει τη λαϊκή δεισιδαιμονία και πίστη στη μαγεία και να αποθαρρύνει τους αναγνώστες του από το να πληρώνουν μάγισσες για τις υπηρεσίες τους. Το πόσο το κατόρθωσε, είναι ένα άλλο θέμα. Ακριβώς όπως και στη βόρεια Ευρώπη, οι νοτιοευρωπαίες μάγισσες ήταν πάντα έτοιμες να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους με κάποιο ελιξίριο ή δηλητήριο και πολλοί αναζητούσαν τη βοήθειά τους. Οι ερωτοχτυπημένοι επιθυμούσαν να ελκύσουν το αντικείμενοτου πόθου τους ή να καταστρέψουν τον ανταγωνιστή τους. Νέες γυναίκες, ανίκανες να συλλάβουν, παρακαλούσαν τις μάγισσες να τις ευλογήσουν με ξόρκια γονιμότητας και άνδρες με προβλήματα ανικανότητας εκλιπαρούσαν μάγισσες για να επιλύσουν το πρόβλημά τους.

Βέβαια στον αρχαίο -όπως και στον χριστιανικό κόσμο- υπήρχε και το επίσημο κυνήγι των μαγισσών. Στο ελληνικό κόσμο, εκτός από τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίζει από τη δική του οπτική γωνία το θέμα ο Πλάτων και η θανατική ποινή που προτείνει, είναι ίσως το μοναδικό δείγμα πρόθεσης νομοθέτησης[39], καθώς ούτε ο δρακόντειος, μήτε ο σολώνειος κώδικας περιείχαν νόμους σχετιζόμενους με τους ψυχοειδείς μηχανισμούς της πρόθεσης τέλεσης εγκλήματος μέσω της μαγείας. Ωστόσο, παρόλο που ο νομοθέτης δεν είχε προβλέψει μια τέτοια δικαιϊκή πρακτική, από τον Κλαύδιο Αιλιανό[40] μαθαίνουμε ότι το εθιμικό δίκαιο τιμωρούσε αυστηρά τα εγκλήματα μαγείας και φαρμακείας, όπως στην περίπτωση μιας φαρμακίδας που συνελήφθη στην Αθήνα και καταδικάστηκε σε θάνατο από τον Aρειο Πάγο. Μάλιστα, επειδή ήταν έγγυος, η ποινή εκτελέστηκε μετά τη γέννηση του παιδιού της.

Σύμφωνα με μια άλλη αφήγηση του Δημοσθένη[41], μια γυναίκα από τη Λήμνο με το όνομα Θεωρίδα καταδικάστηκε σε θάνατο με όλη την οικογένειά της εξαιτίας φαρμακείας και της γνώσης της για τις μαγικές επωδούς. Η καταδίκη της είναι σαφώς δηλωτική του φόβου που προκαλούσε η γνώση και ο χειρισμός μαγικών δυνάμεων, αλλά και μια σύγχυση ανάμεσα στα όρια των θρησκευτικών και των θεραπευτικών πρακτικών, καθώς η Θεωρίδα αναφέρεται ως ιέρεια και μάντιδα κάποιας μυστηριακής θεότητας, την οποία χρησιμοποιούσε ως εμπνευστική δύναμη, προκειμένου να θεραπεύει με μαγικό-θρησκευτικό τρόπο.

Πραγματική νομοθεσία απαντάται στους Ρωμαίους με τον νόμο του Σύλλα, lex Cornelia de sicariis et veneficis[42], (81 Π.Κ.Ε.), ο οποίος θεωρείται θεμελιώδης νομική δράση αναλαμβανόμενη ενάντια στη μαγεία. Βέβαια, ο νόμος δεν καταδικάζει τη μαγεία per se, αλλά στοχεύει σε περιπτώσεις αιφνίδιων και εν πολλοίς ανεξήγητων θανάτων πολιτών, οι οποίοι εμπίπτουν στην περιοχή της μαγείας[43]. Ωστόσο, αυτό που λείπει από το ρωμαϊκό νόμο είναι ο προσδιορισμός του γόητα, του αγύρτη, ή του μάγου, που ασκεί τη μαγεία και συνεπώς η διάκριση ανάμεσα στην πρακτική θεραπεία και τη φαρμακεία. Αυτά τα στοιχεία μπορούμε βέβαια να τα αντλήσουμε από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ο οποίος διακρίνει ανάμεσα στην medicina και την magia, την ψευδοθεραπευτική[44], παρέχοντάς μας τα αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι Ρωμαίοι, στο δικό τους πολιτισμικό περίβλημα, την ιδέα της μαγείας, της γοητείας και της φαρμακείας. Στα έτη 184, 180-179 Π.Κ.Ε., πριν την εποχή της Κανιδίας, οι ρωμαίοι magistrates διέταξαν την εκτέλεση χιλιάδων ανθρώπων με την κατηγορία της veneficia (δηλητηρίασης) ή της βλαπτικής μαγείας. Η άσκηση της μαγείας, ιδιαίτερα για φημισμένες μάγισσες όπως η Κανιδία, ήταν επικίνδυνη υπόθεση εξαιτίας των εκδικητικών προθέσεων των ανικανοποίητων πελατών.

Εριχθώ

Όχι, αν και η μάγισσα είχε τη δύναμη

τις σκιές να καλέσει από τα βάθη,

ήταν αμφίβολο να μην ήταν η σπηλιά τόπος της κόλασης.

Χρώματα μανικά φλέγονταν στο φόρεμά της,

γυμνό ήταν το πρόσωπό της, κι επάνω στο μέτωπό της

σύριζαν οχιές μανιασμένες,

κάτω από τον χείμαρο των μαλλιών της.

Λουκανός, Pharsalia

Τέτοια είναι η περιγραφή της μάγισσας, Eριχθούς, στα Pharsalia του ρωμαίου ποιητή Marcus Annaeus Lucanus (39-65 Κ.Ε.). Στο τεράστιο σε έκταση επικό ποίημά του για τον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Ιούλιο Καίσαρα και τον Πομπηΐο, συναντάμε μια τρομακτική μορφή, που φαίνεται να είναι συνδυασμός όλων των προηγούμενων μαγισσών, και θυμίζει πολύ την περιγραφή του Βιργίλιου για την Εκάτη στην Αινειάδα. Η Εριχθώ ζει στη Θεσσαλία, την κλασική γη της μαγείας, και τη συμβουλεύεται εκεί ο γιος του Πομπηΐου την παραμονή της μάχης των Φαρσάλων (48 Π.Κ.Ε.). Έχει τεράστιες δυνάμεις, και μοιάζει περισσότερο με θεά παρά με μάγισσα και προβάλλει ως ένα είδος της μεγάλης μητέρας Κάλι, να μαζεύει τα οστά και τις στάκτες των νεκρών. Στα Pharsalia, αντί να καθοδηγήσει τον νέο στον κάτω κόσμο, η Εριχθώ φέρνει τον κάτω κόσμο στους ζωντανούς, μέσω της νεκρομαντείας και εμψυχώνει ένα πτώμα, που προφητεύει το αποτέλεσμα της μάχης. Τέτοιες πρακτικές, βέβαια, συζητούνταν ως τον 19ο αι. στους επιστημονικούς κύκλους και ο Georg Luck αναφέρει ότι ο Shelley διάβασε τον Λουκανό μαζί με τη γυναίκα του Mary, και ότι έτσι άντλησε εκείνη την έμπνευση για να γράψει τον Frankenstein.

[...] Αν τα χείλη μου που σας καλούν (απευθύνεται στους θεούς του κάτω κόσμου) μολύνθηκαν αρκετά με το έγκλημα, αν πάντα έτρωγα σάρκα ανθρώπινη πριν τα ξόρκια μου προφέρω, [...] ευοδώστε την προσευχή μου! Δε ζητώ καμιά σκιά κρυμμένη στα βάθη του Τάρταρου, σκιά που συνήθισε στα σκοτάδια πριν πολύ καιρό. Όχι, ζητώ κάποιον που μόλις άφησε το φως και βρίσκεται ακόμη στο δρόμο [...] Ας μιλήσει μια σκιά που πρόσφατα τον Πομπηΐο υπηρέτησε σα στρατιώτης κι όλο το μέλλον να αποκαλύψει στο γιο του. Και να θυμάστε πως θα ‘πρεπε να ‘στε ευγνώμονες για τον εμφύλιο σπαραγμό![45]. Λίγο πολύ αυτά είναι τα λόγια της νεκρομαντείας. Όποιος έχει γερό στομάχι, μπορεί να διαβάσει το πλήρες κείμενο, για το οποίο ο Λουκανός εξετάζεται σήμερα ακόμη και ως σχιζοφρενής, εξαιτίας της τολμηρής φαντασίας του.

Θεσσαλία, η μαγική γη

Αντίθετα από το Πήλιο, που περιγράφεται ως τόπος θεραπείας, η Θεσσαλία ήταν πάντα γνωστή για τη μαγεία και τη γοητεία της. Σε όλη την αρχαιότητα θεραπευτές, φιλόσοφοι, συγγραφείς και λαϊκοί, ήρθαν εδώ για να βιώσουν τη μαγική γη. Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της ιατρικής, ταξίδεψε ως εδώ, όπως και ο Πυθαγόρας. Ο Ιπποκράτης λέγεται μάλιστα πως πέθανε στη Θεσσαλία, στην πόλη της Λάρισσας, βόρεια του Πηλίου. Ο Λούκιος Απουλήιος, ένας άλλος συγγραφέας που ανακατεύτηκε απ’ ό,τι φαίνεται με τη μαγεία, ενδιαφερόταν πολύ για τις μαγικές πρακτικές της θεσσαλικής γης. Για ορισμένους ερευνητές τούτη η περιοχή της Ελλάδας ήταν ένα αρχαίο πέρασμα για εκείνους που ταξίδευαν βόρεια, προκειμένου να βιώσουν εκ του σύνεγγυς τις σαμανικές τελετουργίες των νομαδικών φυλών. Οι πρακτικές αυτών των σαμάνων πιθανώς έφθασαν στην περιοχή μέσω της ανταλλαγής της εμπειρίας επέστρεφαν από τις περιπέτειές τους με αυτές τις νομαδικές φυλές[46].

Ο μύθος, επίσης, μας πληροφορεί πως η βοτανική παράδοση και οι μαγικές τελετουργίες επηρέασαν την περιοχή. Σύμφωνα με μία εκδοχή του μύθου, όταν η Μήδεια ταξίδευε στις πεδιάδες της θεσσαλικής γης το σακούλι με τα βοτάνά της έσπασε, σκορπίζοντας τους μαγικούς και θεραπευτικούς σπόρους στη Θεσσαλία. Ο μύθος του Ιάσονα και της Μήδειας θεωρούμενος από την οπτική γωνία της ανθρωπολογίας της μαγείας υπονοεί την ανατολική βοτανική παράδοση που έφθασε ως εδώ από την Ανατολή, χάρη στη φαρμακίδα και γητεύτρα Μήδεια. Η Μήδεια ήταν θεραπεύτρια και μάγισσα, που έφερε μαζί της τις αρχαίες γυναικείες παραδόσεις των βοτάνων και της μαγείας από την πατρίδα της την Κολχίδα της Μ. Ασίας στο Πήλιο της Θεσσαλίας, γνωστής ακόμα και σήμερα ως «γη των μαγισσών».

Θα είναι ενδιαφέρον, λοιπόν, σε αυτή την έρευνά μας για την ανθρωπολογία της μαγείας στον αρχαίο κόσμο, να δούμε ποιες ήταν οι επιδράσεις που δέχθηκε ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός από τους σαμάνους του βορρά και της ανατολής, αν ένας τέτοιος γεωγραφικός προσδιορισμός είναι δόκιμος.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: [1] Βλ. Βακαλούδη Α., Η Εξέλιξη της Μαγείας από την Αρχαιότητα έως τους Πρώτους Χριστιανικούς Αιώνες, Κέδρος, (Αθήνα, 2001): 78. [2] Από το ρήμα καταδώ, που σημαίνει δένω στέρεα. [3] Wunch R., «Eine antike Rachepuppe», Philolog. LXI, (1902): 26. [4] Στο ίδιο: 27. [5] Βακαλούδη Α., ό.π.: 76. [6] Barb Α.Α., «The Survival of Magic Arts», στο Momigliano A., The Conflict between Paganism and Christianity, Oxford University Press, (Oxford, 1963): 119. [7] Περισσότερες πληροφορίες επί του θέματος βλ., Kerenyi K., Goddesses of Sun and Moon, Spring Publications, (USA 1979). [8] Βλ. Faraone C. A. - Obbink D., (eds.) Magika Hiera. Ancient Greek Magic and Religion, Oxford University Press, (Oxford, 1991) [9] Θεόκριτου, Ειδύλλιο, ΙΙ, 8, κ.ε. [10] Το πτηνό ίυγξ, πιθανώς η κοινή σουσουράδα δεμένη σε ένα μαγικό τροχό. Μια ιπτάμενη ψυχή που έχει τη δύναμη να παρασύρει άλλες ψυχές. [11] Harrison J. E., Προλεγόμενα στη Μελέτη της Ελληνικής Θρησκείας, Αρχαίες Ελληνικές Γιορτές, Ιάμβλιχος, (Αθήνα 1996): 191. [12] Βλ. Τραχινίαι [13] Βλ. Campbell J., Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα, Ιάμβλιχος, (Αθήνα, 2001) [14] Βλ. Horace, Odes and Epodes. (Ed. with commentary by. Paul Shorey. Revised by Paul Shorey and Gordon J. Laing), Benj. H. Sanborn and Co. (New York 1910). [15] Marcus Annaeus Lucanus, Pharsalia, 6. 604-714. [16] Ομήρου, Οδύσσεια, 10. 300-320. [17] Ομήρου, Οδύσσεια, 10. 208-220. [18] Περισσότερα για τον αρχαίο κόσμο με συλλογή κειμένων για τη μαγεία, τη θαυματοποιΐα, τη δαιμονολογία και τη μαντεία με σχόλια του συγγραφέα βλ. Georg Luck, Arcana Mundi: Magic and the Occult in the Greek and Roman Worlds, The Johns Hopkins University Press, (Baltimore, 1985). [19] Απολλόδωρος, 1. 9.1. [20] Στο ίδιο, 1. 9.24. [21] Παυσανίας, 5. 19.7. [22] Απολλόδωρος, Ε. 7.12-16. [23] Απολλόδωρος, 2. 8.3. [24] Πίνδαρος, Πύθιαι Ωδαί, 4, 1 στο Pindar, The Odes of Pindar including the Principal Fragments with an Introduction and an English Translation by Sir John Sandys, Litt.D., FBA, Harvard University Press, William Heinemann Ltd., (Cambridge, London, 1937). [25] Βλ. Liddell H. G. - Scott R. A Greek-English Lexicon, (revised by Sir Henry Stuart Jones and Roderick McKenzie), Clarendon Press, (Oxford, 1940): λήμμα μέδομαι=1. προνοώ, φροντίζω, σκέπτομαι, αλλά και 2. σχεδιάζω, επινοώ, μηχανεύομαι. Στην ενεργητική του διάθεση το ρήμα αποκτά την εντελώς διαφορετική σημασία του άρχω, εξουσιάζω, προστατεύω και συνδέεται με τη Μέδουσα, το όνομα της θαλάσσιας γοργόνας. Στον μύθο η Μήδεια αναδεικνύεται ως σκεπτόμενη γυναίκα, αλλά επί της ουσίας ταυτίζεται με το αρνητικό στερεότυπο της Γοργούς και τη δεύτερη σημασία της μέσης διάθεσης, δηλαδή του σχεδιασμού με την αρνητική έννοια που το χρησιμοποιεί ο Όμηρος. Στην προκειμένη περίπτωση και εφόσον αποδέχεται κανείς την άποψη του Κ. Γκ. Γιουνγκ και της Έμμα Γιουνγκ περί του animus και της anima, τότε η Μήδεια ως εκδικητικό στερεότυπο αντιπροσωπεύει την αρνητική όψη της anima του Ιάσονα, που αποτυγχάνει στον λυτρωτικό του ρόλο ως θεραπευτής και μεταμορφωμένος σε τύραννο διεγείρει τις αρνητικές δυνάμεις της ψυχής του, που προσωποποιούνται στον χαρακτήρα της Μήδειας. [26]Βλ. Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά 3.528, [...] τίποτα δε θα σταθεί ανάμεσα στην αγάπη μας, έως ότου μας τυλίξει η μοίρα του θανάτου. [27] Βλ. Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά, 3.1128 [28] Βλ. Knox B., Word and Action: Essays on the Ancient Theater, Johns Hopkins University Press, (Baltimore, 1979): 295-322 [29] Foley H. P., Female acts in Greek tragedy, Princeton University Press, (Princeton, 2000): 12 [30] Με έκπληξη διαπιστώσαμε πως ο χαρακτήρας της Μήδειας για ορισμένους σχολιαστές είναι «σατανισμούς γεμάτος». Βλ. Ευριπίδης, Μήδεια, (μτφρ., εισ. σχ. Κ. Τοπούζης), Επικαιρότητα, (Αθήνα, 1995): 155. [31] Η κατάρα (αρά) εξελίχθηκε από θρησκευτικής άποψης σε όρκο και προσευχή (ευχή). Από κοινωνικής άποψης μετουσιώθηκε σε θεσμό και εντέλει σε νόμο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι πρώιμοι νομικοί τύποι απαιτούν την έγκριση της κατάρας. Ο νόμος δεν αναφέρει τι πρέπει να κάνει ο πολίτης και τι όχι. Θεωρεί, ωστόσο, καταραμένο εκείνον που πράττει κάτι και δεν πράττει κάτι άλλο για το οποίο είναι δεσμευμένος, κάτι χαρακτηριστικό στην τοποθέτηση της Μήδειας όπου ο Ιάσονας απλά δεν κάνει αυτό για το οποίο δεσμεύτηκε. Βλ., επίσης, Harrison J. E., Προλεγόμενα στη Μελέτη της Ελληνικής Θρησκείας, Αρχαίες Ελληνικές Γιορτές, Ιάμβλιχος, (Αθήνα 1996): 196, όπου τονίζεται ότι ο όρκος, όπως και η απτή μορφή του, η δοκιμασία, είναι η αφιέρωση του ίδιου του καταρώμενου. Μια αφιέρωση που δεν πρέπει να λυθεί με κανένα τρόπο, διαφορετικά επισύρεται η τιμωρία με τη μορφή της ιεροδικίας. Από μια άποψη η πράξη της Μήδειας είναι τελεστική αυτής της ιεροδικίας. [32] Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, 1456a, 25-28, […] και παρά το εικός και τον χορόν δε ένα δει υπολαμβάνειν των υποκριτών και μόριον είναι του όλου και συναγωνίζεσθαι μη ώσπερ Ευριπίδη, αλλ’ ώσπερ Σοφοκλή [...], στο Aristotle. (ed. R. Kassel), Aristotle's Ars Poetica, Clarendon Press, (Oxford, 1966). [33] Υπό κανονικές συνθήκες ο γάμος στην κλασική Αθήνα και σε ανάλογα προς το αθηναϊκό καθεστώτα δε θεμελιωνόταν πάνω σε αμοιβαία αισθήματα αγάπης, αλλά ήταν μια καλή επένδυση για το μέλλον. Βλ. Ξενοφών, Οικονομικός, 7-10 στο Xenophon, Xenophon in Seven Volumes, Harvard University Press, Cambridge, MA, William Heinemann, Ltd., (London, 1979). [34] Θεϊκή καταγωγή που δικαιώνεται με τη φυγή της προς τον παππού της τον Ήλιο [35] Ο μύθος αναφέρει ότι η γη της Εφύρας, που μετονομάσθηκε διαδοχικά σε Εφυραία και Κόρινθο, δόθηκε στον Αιήτη από τον πατέρα του Ήλιο. Ο Αιήτης, όμως, δεν έμεινε στην Κόρινθο αλλά μετανάστευσε στην Κολχίδα, ανατολικά της Μαύρης Θάλασσας. Φεύγοντας εμπιστεύθηκε το βασίλειο στον Βούνο, γιο του Ερμή και της Αλκιδάμειας. Όταν πέθανε ο Βούνος, ο γιος του Αλοέα αδελφού του Αιήτη, περιέλαβε και την Κόρινθο στο δικό του βασίλειο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Μήδεια σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, έγινε βασίλισσα της Κορίνθου. Βάσει των παραπάνω στην μυθολογική εκδοχή του Ευριπίδη η Μήδεια διαμορφώνεται σε πραγματική απειλή για την εξουσία του Κρέοντα. Βλ., επίσης, Παυσανίας, Κορινθιακά, 2.1.1, στο Pausanias, Pausanias Description of Greece (trans. W.H.S. Jones), MA, Harvard University Press, William Heinemann Ltd, (Cambridge, London, 1918), και Parada C, Genealogical Guide to Greek Mythology, (Studies in Mediterranean Archaeology, Vol 107), Coronet Books Inc, (Philadelphia, 1993) 86. [36] Apuleius, Apolοgia, 47. [37] C. I. L. VI. 19747. [38] Luck G., “Witches and Sorcerers in classical literature”, στο Ankarloo B. & Clark Stuart, (Eds.), Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece and Rome, (Athlone Press 1999): 122. [39] Πλάτωνος, Νόμοι, 933. [40] Κλαύδιου Αιλιανού, σοφιστού, Ποικίλη Ιστορία, V, 18. [41] Δημοσθένους, Κατά Αριστογείτονος, Ι. [42] Graf Fr., Magic in the Ancient World, Harvard University Press, (Cambridge, 1997): 64. [43] Στο ίδιο: 66. [44] Πλίνιου του Πρεσβύτερου, Φυσική Ιστορία, 30, 1. [45] Marcus Annaeus Lucanus, Pharsalia, 6. 707-717[46] Για τη σαμανιστική επιρροή στην ελληνική σκέψη, βλ Dodds E.R., The Greeks and The Irrational, University of California Press (Berkeley, CA: 1951): 141, όπου αναφερόμενος στη δομή της αρχαϊκής ποίησης ισχυρίζεται ότι «χρησιμοποίησε ως πρότυπο τις ψυχικές εξορμήσεις των βόρειων σαμάνων».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: • Βακαλούδη Α., Η Εξέλιξη της Μαγείας από την Αρχαιότητα έως τους Πρώτους Χριστιανικούς Αιώνες, Κέδρος, (Αθήνα, 2001). • Barb Α.Α., «The Survival of Magic Arts», στο Momigliano A., The Conflict between Paganism and Christianity, Oxford University Press, (Oxford, 1963). • Campbell J., Ο Ήρωας με τα χίλια πρόσωπα, Ιάμβλιχος, (Αθήνα, 2001). • βλ Dodds E.R., The Greeks and The Irrational, University of California Press (Berkeley, CA: 1951). • Ευριπίδης, Μήδεια, (μτφρ., εισ. σχ. Κ. Τοπούζης), Επικαιρότητα, (Αθήνα, 1995). • Faraone C. A. - Obbink D., (eds.) Magika Hiera. Ancient Greek Magic and Religion, Oxford University Press, (Oxford, 1991). • Foley H. P., Female acts in Greek tragedy, Princeton University Press, (Princeton, 2000). •Harrison J. E., Προλεγόμενα στη Μελέτη της Ελληνικής Θρησκείας, Αρχαίες Ελληνικές Γιορτές, Ιάμβλιχος, (Αθήνα 1996). • Horace, Odes and Epodes. (Ed. with commentary by. Paul Shorey. Revised by Paul Shorey and Gordon J. Laing), Benj. H. Sanborn and Co. (New York 1910). • Kerenyi K., Goddesses of Sun and Moon, Spring Publications, (USA 1979). •Knox B., Word and Action: Essays on the Ancient Theater, Johns Hopkins University Press, (Baltimore, 1979). •Liddell H. G. - Scott R., A Greek-English Lexicon, (revised by Sir Henry Stuart Jones and Roderick McKenzie), Clarendon Press, (Oxford, 1940). • Luck G., Arcana Mundi: Magic and the Occult in the Greek and Roman Worlds, The Johns Hopkins University Press, (Baltimore, 1985). • “Witches and Sorcerers in classical literature”, στο Ankarloo B. & Clark Stuart, (Eds.), Witchcraft and Magic in Europe: Ancient Greece and Rome, (Athlone Press 1999). • Parada C, Genealogical Guide to Greek Mythology, (Studies in Mediterranean Archaeology, Vol 107), Coronet Books Inc, (Philadelphia, 1993). • Pindar, The Odes of Pindar including the Principal Fragments with an Introduction and an English Translation by Sir John Sandys, Litt.D., FBA, Harvard University Press, William Heinemann Ltd., (Cambridge, London, 1937). • Wunch R., «Eine antike Rachepuppe», Philolog. LXI, (1902). ΠΗΓΕΣ: Απολλόδωρου, 1. 9.1, κ.ά. • Απολλώνιου Ρόδιου, Αργοναυτικά, 3.1128. Apuleius, Apolοgia, 47. • Αριστοτέλους, Περί Ποιητικής, 1456a, 25-28. • Θεόκριτου, Ειδύλλιο, ΙΙ, 8. • Κλαύδιου Αιλιανού, σοφιστού, Ποικίλη Ιστορία, V, 18. • Marcus Annaeus Lucanus, Pharsalia, 6. 707-717. • Ομήρου, Οδύσσεια, 10. 300-320, κ.ά. • Παυσανίου, 5. 19.7. • Πίνδαρος, Πύθιαι Ωδαί, 4, 1. • Πλάτωνος, Νόμοι, 933. • Πλίνιου του Πρεσβύτερου, Φυσική Ιστορία, 30, 1. •Δημοσθένους, Κατά Αριστογείτονος, Ι.

Κωνσταντίνος Καλογερόπουλος, Archive

Στρατιωτικοί Ιερείς στον Αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας

Μία από τις άγνωστες -εν πολλοίς πτυχές της ανεκτίμητης προσφοράς της Ορθοδόξου Εκκλησίας στο Ελληνικό Έθνος είναι η αποφασιστική συμβολή των στρατιωτικών ιερέων στην επιτυχία του αγώνα της Παλιγγενεσίας. Πρόκειται για τη μεγαλειώδη πατριωτική προσφορά ορθοδόξων κληρικών, που, ως διορισμένοι ή εθελοντές στρατιωτικοί ιερείς, βρέθηκαν στα πεδία των μαχών, στο πλευρό των μαχόμενων Ελλήνων. Διακρίνονται δε σαφώς από τους ιερείς εκείνους που έλαβαν τα άρματα και αγωνίστηκαν ως μαχητές εναντίον των Τούρκων.

Η παρουσία στρατιωτικών ιερέων στον αγώνα του ’21 μαρτυρείται από τις πάσης φύσεως πηγές και χρονολογείται από την έναρξη της Επαναστάσεως.

Ήδη στην πρώτη Εθνική Συνέλευση της Επιδαύρου θεσμοθετείται και επισήμως, με το ψήφισμα της 9ης Απριλίου 1822, θέση ιερέα για κάθε χιλιαρχία του νεοσύστατου τακτικού στρατού. Βάσει του κανονισμού ονομάζεται Αξιωματικός και εντάσσεται στο επιτελείο της μονάδος, ανάμεσα στο γραμματέα, τον ιατρό και το φροντιστή, με προσδιοριζόμενο μάλιστα μηνιαίο μισθό, ύψους 120 γροσίων[1]. Στην πρώτη δε αναλυτική ονομαστική κατάσταση των αξιωματικών ενός Συντάγματος Πεζικού καταχωρείται, ανάμεσα στους ‘’Γενικούς Αξιωματικούς’’ και το όνομα του ιερέα Νικολάου[2].

Αλλά και εκτός του τακτικού στρατού, στα στρατιωτικά σώματα των Ελλήνων Οπλαρχηγών, είχαν ενταχθεί εθελοντές στρατιωτικοί ιερείς που προσέφεραν, καθ’όλη τη διάρκεια του αγώνα, αμισθί, τις πολύτομες υπηρεσίες τους. Στο ιδιαίτερο σώμα του Θ. Κολοκοτρώνη υπηρετούσαν οι ιερείς «Παπά Ζαφειρόπουλος, Οικονόμος από Λάστα και Οικονόμος Βελισάριος[3]»[04], ενώ στρατιωτικοί ιερείς συνόδευαν και τα στρατεύματα του Γ. Καραϊσκάκη[5], του Μάρκου Μπότσαρη[6] , του Παπαφλέσσα[7] και το Ιόνιο στρατιωτικό σώμα[8].

Στρατιωτικοί ιερείς υπηρετούσαν επίσης και στις πολεμικές μοίρες των Ελλήνων Ναυάρχων, όπως του Αλεξάνδρου Δημ. Κριεζή, όπου είχε διορισθεί ο Παπά Σωφρόνιος Σκλιάς[9] και στη μοίρα του Τομπάζη και του διαδόχου του Ανδρέα Μιαούλη[10] , όπου υπηρετούσε, ως ιερέας του στόλου, ο Αρχιμανδρίτης Θεόδωρος, ο οποίος συχνά δεχόταν τις θερμές ευχαριστίες του αρχιναυάρχου «δια τον αποστολικόν ζήλον, όν ανάπτυσε κατά τας εκδρομάς»[11].

Η αποστολή των στρατιωτικών ιερέων στον αγώνα του ’21 -όπως και σε όλους τους αγώνες του Έθνους[12] - ήταν αμιγώς πνευματική. Μένοντας συνεπείς στον ιερό χαρακτήρα του λειτουργήματός τους, δεν χρησιμοποίησαν όπλα κατά των εχθρών. Είναι χαρακτηριστική στο σημείο αυτό η μαρτυρία του Αρχιμ. Νικηφόρου Ρωμανίδη, στρατιωτικού ιερέα καθ’ όλη την περίοδο του αγώνα του ’21 και στη συνέχεια μονίμου στρατιωτικού ιερέα στο ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος. Σε ανέκδοτη αναφορά του, της 13ης Δεκεμβρίου 1837, υπεραμύνεται του πνευματικού χαρακτήρα της αποστολής του, σε αντιδιαστολή προς αυτόν του ιερέα μαχητή, ακόμακαι επί των οικονομικών του απολαβών και της ιεραρχικής του εξελίξεως. Τονίζει δε συγκεκριμένως ότι «αν ενηγκάλιζον ιδίαις χερσί τα όπλα εξ αρχής ήθελον χαίρει ανώτερον βαθμόν καθώς άλλοι. Πλην δεν είναι νομίζω ευκαταφρόνητον ότι εφύλαξα το Ιερατικόν επάγγελμα, και εβοήθησα τον στρατόν λόγω και έργω πραγματικώς, χρηματίσας μάλιστα εις πολλά Σώματα ως διδάσκαλος άνευ τινός επιμισθίου»[13].

Οι στρατιωτικοί ιερείς, ακολουθώντας σ’όλες τις μάχες, τους κινδύνους και τις κακουχίες τα στρατεύματα, ιερουργούσαν, εξομολογούσαν, κοινωνούσαν και παραμυθούσαν τους αγωνιζόμενους αδελφούς. Κυρίως όμως προκινδύνευαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Με το θυσιαστικό παράδειγμά τους, ακόμη και με το αίματους[14] συνέβαλαν αποφασιστικά στην ενίσχυση του φρονήματος των ανδρών καιστη νικηφόρα έκβαση των πολεμικών επιχειρήσεων.

«Κατά πάσαν πρωϊαν και εσπέραν έψαλλον την αγίαν παράκλησιν»[15] προσευχόμενοι υπέρ ευοδώσεως του αγώνος. Προ των μαχών «με ενθουσιαστικούς λόγους κατά πολύ ενεψύχωναν τον στρατόν, κηρύσσοντες τον υπέρ πίστεως και πατρίδος λόγον»[16] . Τελούσαν τη Θεία Λειτουργία και μετέδιδαν τον Άρτο της ζωής, οπλίζοντας τους άνδρες με πρωτοχριστιανικό φρόνημα για να αψηφούν τους κινδύνους και το θάνατο.

Κατά δε τη διάρκεια των μαχών ευρίσκονταν στην πρώτη γραμμή του πυρός «ενθαρρύνωντες τους στρατιώτας»[17], όπως το χαρακτηριστικό παράδειγμα του περιώνυμου Φλεσάκου, ο οποίος «εις τας μάχας πάντοτε ακράτει εις τας χείρας τουτην εικόνα της Παναγίας και επήγαινεν εμπρός. Εις τας Πάτρας δε κατά την περίφημον μάχην της 9ης Μαρτίου οι Τούρκοι εκυνήγησαν και αυτόν, όστις καταδιωκόμενος έρριψε την εικόνα εντός μιας βάτου,και είπεν εις αυτήν, ότι αν δεν δυναμώσητους Έλληνας να νικήσουν τους Τούρκους δεν την παίρνει πάλιν, ειπών «πήγαινε και συ με τους Τούρκους». Εντός ολίγου οι Έλληνες ενίκησαν και τούτο εθεωρήθη υπό των στρατιωτών ως θαύμα της Παναγίας»[18]

Άλλοτε «έψαλλον παρακλήσεις, δεόμενοι του αληθινού Θεού να βοηθήση τους Έλληνας να νικήσουν τον εχθρόν» κατά το παράδειγμα του προμνημονευθέντος Παπά Ζαφειρόπουλου, ο οποίος«εις την κατά του Δράμαλη μάχην ήτο εις την ίδιαν θέσιν, όπου εστέκετο και ο Κολοκοτρώνης και διεύθυνεν αυτήν, και εκεί έψαλλε παράκλησιν, δεόμενος του αληθινού Θεού να βοηθήση τους Έλληνας να νικήσουν τον ισχυρόν Δράμαλην»[19].

Τέλος προέπεμπαν τους ετοιμοθάνατους αγωνιστές στην αγήρατω ζωή της αμαράντου δόξης προσφέροντάς τους τα τελευταία πνευματικά εφόδια, όπως συνέβηκαι με τον μεγάλο οπλαρχηγό Γ.Καραϊσκάκη. Ο κορυφαίος πολέμαρχος του Γένους, μετά από θανάσιμο τραυματισμό, λίγες ώρες πριν το θάνατό του, κάλεσε τον πνευματικό του, «ένα των ιερέων του στρατοπέδου, εξωμολογήθη, ως αληθήςκαι θεοσεβής χριστιανός, εζήτησε συγχώρησιν παρά των περιεστώτων και εκοινώνησε των αχράντων μυστηρίων»[20].

Η ανεκτίμητη προσφορά και η καθοριστική συμβολή των στρατιωτικών ιερέων στην ευόδωση του αγώνα του ’21 έχει αποτυπωθεί, με εύγλωττο τρόπο και στη μαρτυρία ενός από τους αυτόπτες μάρτυρες των ηρωικών αγώνων και θυσιών τους υπέρ της ανεξαρτησίας του Έθνους. Παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμά της ως κατακλείδα της επιγραμματικής αυτής αναφοράς μας στους στρατιωτικούς ιερείς του αγώνα της εθνικής μας παλιγγενεσίας.«Προκειμένου περί πίστεως και πατρίδος,πυρίκαυστα ρίπτουσι (σ.σ οι ιερείς) τα λεγόμενα βεράτια αυτών, αποξένονται οικειοθελώς πάσης υπερτιμήσεως και αρμοδιότητος πολιτικής, και αντί ικετών ταπεινών προς τυράννους μετασχηματίζοντα ιεις μαχητάς σταυροφόρους, αλλά πιστούς σταυροφόρους, κατά των τυράννων. Ό,τι άλλοτε ηύχοντο εν τω ναώ«Σώσον Κύριες τον λαόν σου», τούτου γίνονται ήδη η προθυμότερα εκτέλεσις εν τοις πεδίοις του Άρεως, πανταχού συγκινδυνεύοντεςπερί των όλων, πανταχού μαρτυρούντεςυπέρ πίστεως και πατρίδος, και πανταχού εκπροσωπούντες την εκκλησίαν, ευλογούσαν τους μαχόμενους και αγιάζουσαν τους πίπτοντας υπέρ ιερών και οσίων»[21] .

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: • 1. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1823, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμος πρώτος Α΄, έκδοσις Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων, Αθήναι 1971, σελ. 37-38. • 2. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, μέχρι της εγκαταστάσεως της Βασιλείας, τόμος Α΄, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Δ. Α. Μαυρομάτη, 1857, σελ. 271-272. • 3. Πρόκειται περί του, εκ της πρεσβυτέρας αδελφής του, γαμβρού του Παλαιών Πατρών Γερμανού με το επώνυμο Διογενίδης. Βλ. Παλαιών Πατρών Γερμανού, Απομνημονεύματα, εκδόσεις Βεργίνα, Δεκέμβριος 1996, σελ. 8. • 4. Φωτίου Χρυσανθακόπουλου ή Φωτάκου, Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως του1821, τόμος Α΄, εκδόσεις Βεργίνα, Δεκέμβριος 1996, σελ.261-264. • 5. Χρήστου Βυζαντίου, Ιστορία των κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών, Αθήναι1956, σελ. 193. • 6. F.C.H. Pοugueville, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μεταφρασθείσα υπό Ξενοφώντος Ζυγούρα, τόμος Δ΄, εν Αθήναις, 1891, σελ. 125-126. • 7. F.C.H. Pοugueville, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μεταφρασθείσα υπό του Ιωάννου Θ. Ζαφειρόπουλου,τόμος Τρίτος, εν Αθήναις, 1890, σελ. 116. • 8. Ιωάννου Φιλήμονος, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος τρίτος, Αθήναι 1860, σελ. 303,305. • 9. Αντωνίου Α. Μιαούλη, Συνοπτική ιστορία των υπέρ της ελευθερίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος γενομένων ναυμαχιών, εκδόσεις Βεργίνα, Δεκέμβριος 1996, σελ. 108,118,121. • 10. F.C.H. Pougueville, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μεταφρασθείσα υπό του Ιωάννου Θ. Ζαφειρόπουλου, τόμος Τρίτος, εν Αθήναις, 1890, σελ. 260. • 11. F.C.H Pougueville, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, μεταφρασθείσα από του Ξενοφώντος Ζυγούρα, τόμος Δεύτερος, εν Αθήναις, 1890, σελ. 276. • 12. Βλέπε σχετικά, Αρχιμ. Μελετίου Κουράκλη, Η συμβολή των στρατιωτικών ιερέων στους αγώνες του Έθνους, Τρίπολη 1999 • 13. ΓΑΚ/Στρατιωτικοί Ιερείς/Φ.218, α/α εγγράφου 162. Σχετικά με το κεφαλαιώδες θέμα της θέσης των κληρικών στον πόλεμο, βλ. Κωνσταντίνου Ν. Καλλίνικου, Χριστιανισμός και Πόλεμος, 1919 και ιδίως το κεφάλαιο Ο Πόλεμος και ο Χριστιανικός Κλήρος, σελ. 32-76. • 14. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας μέχρι της εγκαταστάσεως της Βασιλείας, τόμος τρίτος, Αθήναι, 1972, σελ. 58-59. • 15. Ιωάννου Φιλήμονος, ένθα ανωτ., σελ. 305 • 16. Φωτίου Χρυσανθακόπουλου ή Φωτάκου, Βίοι Πελοποννήσιων ανδρών, εκδόσεις Βεργίνα, Δεκέμβριος 1996, σελ. 229. • 17. Αυτόθι, σελ. 233. • 18. Αυτόθι, σελ. 233 • 19. Αυτόθι, σελ. 97-98. • 20. Χρήστου Βυζαντίου, ένθα ανωτ., σελ. 193 • 21. Ιωάννου Φιλήμονος, ένθα ανωτ. σελ. 29-30.

Μελέτιος Κουράκλης, Στρατιωτική Επιθεώρηση

Η παράνοµη διακίνηση λαθροµεταναστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση

1. ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

Η λαθροµετανάστευση και ειδικότερα η πράξη της διακίνησης διευκόλυνσης λαθροµεταναστών [Σύµφωνα µε την Σύµβαση της EUROPOL-[Ευρωπαϊκή Αστυνοµική Υπηρεσία] (Παράρτηµα που προβλέπεται στο άρθρο 2 αυτής ), ως διακίνηση λαθροµεταναστών και συγκεκριµένα κυκλώµατα παράνοµης µετανάστευσης, νοούνται οι δράσεις που διευκολύνουν εσκεµµένα επί σκοπώ πλουτισµού και κατά παράβαση των νοµοθεσιών και προϋποθέσεων που ισχύουν στα κράτη µέλη, την είσοδο ή την ανάληψη εργασίας στο έδαφος των κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης] αποτελεί ένα πρόβληµα για τα Κ-Μ της Ε.Ε. που συνέχεια αποκτά µεγάλες διαστάσεις. Ο αριθµός των λαθροµεταναστών που εισέρχονται στην Ε.Ε. κυµαίνεται περίπου στους 500.000-700.000 ετησίως [European Commission, Press Release,10 July 2001, «Migratory flows and the European labour market» Speech by AntonioVitorino.] (ο ακριβής αριθµός είναι δύσκολο να υπολογισθεί λόγω των διαφορετικών ορισµών που δίνεται στον όρο «λαθροµετανάστης»), αφού µερικά Κ-Μ αναφέρουν µια µείωση, ενώ άλλα αναφέρουν µια αύξηση εισόδου παράνοµων µεταναστών. Το γεγονός αυτό προφανώς έχει σχέση σε µεγάλο βαθµό µε το τι είδος «µήνυµα» στέλνει κάθε Κ-Μ αναφορικά π.χ. µε την µορφή µιας σφιχτής διαδικασίας παραχώρησης ασύλου συνδυαζόµενης µε µια αυστηρή νοµοθεσία καθώς και µε εντατικοποιηµένες έρευνες για τον εντοπισµό των διακινητών και των δικτύων τους. Ωστόσο το στοιχείο της παρανοµίας των αλλοδαπών µπορεί να προέλθει από τις ακόλουθες αιτίες ( Jahn A., Straubhaar Th., 1999, pp. 18-19):

1. Οι αλλοδαποί µπορούν να εισέλθουν σε µια χώρα παράνοµα. Μπορούν να διασχίσουν τα σύνορα, είτε αποφεύγοντας τους συνοριακούς ελέγχους ( µερικές φορές µε τη βοήθεια των διακινητών και των δουλεµπόρων) ή χρησιµοποιώντας πλαστά ταξιδιωτικά έγγραφα.

2. Οι αλλοδαποί µπορεί να έχουν εισέλθει στη χώρα νόµιµα αλλά παραµένουν παράνοµα. Είτε γιατί έχουν εισέλθει µε τουριστική visa αλλά δεν φεύγουν και παραµένουν για χρονικό διάστηµα που δεν προβλέπεται από τη visa που τους έχει χορηγηθεί, ή έχουν εισέλθει ως αιτούντες άσυλο αλλά παραµένουν στη χώρα ακόµα και εάν η αίτησή τους έχει απορριφθεί.

3. Οι αλλοδαποί ενδεχόµενα να έχουν εισέλθει νόµιµα, µπορεί να διαβιούν κάτω από κανονικές συνθήκες αλλά θα µπορούσαν να απολέσουν το νοµικό τους status σαν συνέπεια διοικητικών ή πολιτικών µεταβολών στη χορήγηση της άδειας παραµονής.

4. Οι αλλοδαποί θα µπορούσαν να έχουν εισέλθει νόµιµα, παραµένουν νόµιµα, αλλά ενδεχοµένως µπορεί να απασχολούνται παράνοµα. Η παράνοµη εργασία δεν αφορά µόνο τους αλλοδαπούς. Οµοίως, πολίτες της χώρας δραστηριοποιούνται στην παραοικονοµία και εργάζονται παράνοµα χωρίς να έχουν δηλώσει κάτι τέτοιο µε σκοπό να αποφύγουν τη φορολογία και τις ασφαλιστικές εισφορές. Σ’ αυτήν την περίπτωση, το ζήτηµα της λαθροµετανάστευσης συνδυάζεται µε την ύπαρξη της παραοικονοµίας γενικότερα.

1.1. Χώρες Προέλευσης των λαθροµεταναστών

Οι κύριες χώρες προέλευσης παράνοµων µεταναστών, ενδιαφέροντος των Κ-Μ της Ε.Ε. είναι:

− Το Ιράκ, Ιράν, Συρία και Τουρκία (λαθροµετανάστες Κουρδικής προέλευσης)

− Αφγανιστάν,

− Κίνα,

− Βαλκανικές χώρες,

Ασφαλώς υπάρχουν µερικές διαφοροποιήσεις (όσον αφορά στις χώρες προέλευσης) από ένα Κ-Μ σε άλλο, αλλά γενικά σ’ αυτά υπάρχουν λαθροµετανάστες από µερικές χώρες της Αφρικής, της Ασίας, της πρώην Ε.Σ.Σ.Δ., της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης.

Παραδοσιακοί παράγοντες πίεσης όπως εν εξελίξει συγκρούσεις ή πολιτικές διώξεις και η σχετική ευηµερία στην Ε.Ε., δίνουν κατά ένα πολύ µεγάλο µέρος την εξήγηση για την ύπαρξη των ροών των παράνοµων µεταναστών, συµπεριλαµβανοµένων και της παρουσίας οµοεθνών τους και ευκαιριών εργασίας στα Κράτη Μέλη της Ε.Ε.

Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, ο παράγοντας γλώσσα διευκολύνει την έλευση πολλών λαθροµεταναστών από τη Νότια Αµερική. Για πολλούς λαθροµετανάστες, ειδικότερα για αυτούς που προέρχονται από τη Νότια Ασία, ο τελικός προορισµός είναι το Ηνωµένο Βασίλειο.

Όσο σηµαντικοί είναι οι δρόµοι που ακολουθούν οι παράνοµοι µετανάστες, άλλο τόσο σηµαντικά είναι τα σηµεία συγκέντρωσης αυτών. Η Μόσχα (όπου εκτιµάται ότι κάθε φορά περισσότεροι από 300.000 παράνοµοι αλλοδαποί από τις πρώην Σοβιετικές Δηµοκρατίες, ακόµη και από την Αφρική, περιµένουν προκειµένου να διακινηθούν παράνοµα στην Ε.Ε.[European Union's New Eastern Border. Washington University, Department of Political Science.]), το Κίεβο, η Πράγα, η Βουδαπέστη, το Σεράγεβο, το Βελιγράδι, η Κωνσταντινούπολη και όλη η περιοχή του Maghreb είναι µεταξύ των πλέον σηµαντικών σηµείων συγκέντρωσης.

1.2 Δρόµοι που ακολουθούν οι παράνοµοι µετανάστες.

Οι γεωγραφικές σχέσεις µεταξύ των χωρών προέλευσης των λαθροµεταναστών και των χωρών προορισµού αυτών καθώς και τα υπάρχοντα µεταφορικά συστήµατα, ασφαλώς καθορίζουν σε µεγάλο βαθµό και τους δρόµους που ακολουθούν οι παράνοµοι µετανάστες. Οι δρόµοι αυτοί είναι σχεδόν οι ίδιοι µε αυτούς που χρησιµοποιούνται για τη διακίνηση των ναρκωτικών προς την Ε.Ε. 3 European Union's New Eastern Border. Washington University, Department of Political Science.

Ένας βόρειος δρόµος διέρχεται από τη Ρωσία και µέσω των Βαλτικών Κρατών καταλήγει στην Σκανδιναβία ή στη Γερµανία. Ένας άλλος βόρειος δρόµος διέρχεται µέσω Ρωσίας, Ουκρανίας, Πολωνίας ή της Τσεχίας και καταλήγει είτε στη Γερµανία, είτε στην Αυστρία. Ο παραδοσιακός «Βαλκανικός δρόµος», οδηγεί µέσω Βοσνίας Ερζεγοβίνης ή Αλβανίας στην Ιταλία ή την Ελλάδα. Από την Τουρκία και τη Μέση Ανατολή, σκάφη που βρίσκονται σε κακή κατάσταση στα οποία στοιβάζονται µετανάστες κατευθύνονται προς τις Ελληνικές, Γαλλικές και Ιταλικές ακτές, ενώ άλλα µικρότερα σκάφη προσπαθούν να φτάσουν την Ισπανία προερχόµενα από το Μαρόκο.

Δύο από τις πλέον χρησιµοποιούµενες χώρες διέλευσης, πριν την άφιξη στα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε., είναι η Ρωσία (Μόσχα) και η Τουρκία (Κωνσταντινούπολη), που χρησιµοποιούνται είτε ως σηµεία συγκέντρωσης (όπως έχει προαναφερθεί) πριν το τελικό ταξίδι στη Δυτική Ευρώπη, είτε ως σηµεία αναχώρησης. Επιπρόσθετα, τα Βαλκάνια (Σεράγεβο και Βελιγράδι) ακόµα θεωρούνται ως ευρέως χρησιµοποιούµενη περιοχή διέλευσης προς την Ε.Ε., όπως επίσης και η Βόρεια Αφρική και ειδικότερα η περιοχή Ceuta στο Μαρόκο. Ακόµα ένας δρόµος που αποκτά µια αυξανόµενη σηµασία στη διακίνηση των παράνοµων µεταναστών προς τις χώρες της Ε.Ε. είναι αυτός που θα µπορούσε να ονοµασθεί δρόµος των Δυτικών Ακτών της Αφρικής στον Ατλαντικό Ωκεανό. Ο συγκεκριµένος δρόµος µπορεί να διακριθεί σε δύο επί µέρους δρόµους:

α) Ο ένας δρόµος χρησιµοποιείται από λαθροµετανάστες που συγκεντρώνονται κατ’ αρχήν σε λιµάνια της Νιγηρίας, Κάµπια, Γκάνα και Σενεγάλης και στην συνέχεια κατευθύνονται ως λαθρεπιβάτες σε φορτηγά πλοία, προς την Ευρώπη.

β) Ο δεύτερος δρόµος χρησιµοποιείται από λαθροµετανάστες που προέρχονται από τις Υπο-Σαχάριες χώρες και έχουν προορισµό τις Κανάριες Νήσους. Στην περίπτωση αυτή χρησιµοποιούνται µικρότερα σκάφη.

Εν κατακλείδι, υπάρχουν έξι κύριοι δρόµοι, που τυγχάνουν ιδιαίτερης προσοχής:

− Ο Βαλκανικός δρόµος,

− Ο δρόµος της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης,

− Ο δρόµος της Βορείου Αφρικής,

− Ο δρόµος της Ανατολικής Μεσογείου,

− Ο δρόµος των Δυτικών Ακτών της Αφρικής στον Ατλαντικό Ωκεανό (που µπορεί να διακριθεί σε δύο επί µέρους δρόµους) και

− Ο δρόµος της Βαλτικής.

Επιπρόσθετα µε τα παραπάνω, οι αεροπορικοί δρόµοι που ακολουθούν οι λαθροµετανάστες προκειµένου να προσεγγίσουν τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία αφού έχει διαπιστωθεί ότι διεθνή αεροδρόµια της Ευρώπης είναι µερικά από τα κύρια σηµεία (hubs) για την είσοδο αυτών. Οι κύριοι αεροπορικοί δρόµοι της λαθροµετανάστευσης προς την Ε.Ε. είναι οι παρακάτω:

α. Εκουαδόρ - Άµστερνταµ

β. Σάο Πάολο, Ρίο ντε Τζανέϊρο - Λισσαβόνα

γ. Γιοχάνεσµπουργκ - Δουβλίνο

δ. Λάγος (Νιγηρία) - Άµστερνταµ

ε. Λάγος - Λονδίνο

ζ. Χαράρε (Ζιµπάµπουε) - Λάγος

στ. Λουάντα (Αγκόλα) - Λισσαβόνα

η. Λάγος - Ρώµη, Μιλάνο

θ. Σαγκάη, Χονγκ Κονγκ - Άµστερνταµ

ι. Καζαµπλάνκα - Παρίσι

κ. Κωνσταντινούπολη- Μόσχα - Άµστερνταµ

λ. Μπανγκόκ - Σιγκαπούρη - Γιοχάνεσµπουργκ - Κουρακάο - Άµστερνταµ.

1.3 Πολιτικές πρωτοβουλίες στα πλαίσια της Ε.Ε. για την καταπολέµηση της διακίνησης λαθροµεταναστών

Η παράνοµη διακίνηση λαθροµεταναστών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και οι οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες αυτού του φαινοµένου, έχουν ξεπεράσει τώρα αυτές της παράνοµης διακίνησης ναρκωτικών και αποτελεί ίσως το πλέον σοβαρό πρόβληµα που αντιµετωπίζει η Ε.Ε. [ΕU Official Journal (2002/C 142/02), Proposal for a comprehensive plan to combat illegal immigration and trafficking of human beings in the European Union.] To πρόβληµα αυτό επιδεινώνεται τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά από την αυξανόµενη εµπλοκή οµάδων οργανωµένου εγκλήµατος και αυτός είναι ο λόγος που η παράνοµη µετανάστευση και η σχέση της µε το οργανωµένο έγκληµα αποτελεί προτεραιότητα για την Ε.Ε. Άλλωστε µια σειρά πρωτοβουλιών που έχουν λάβει χώρα στα πλαίσια αυτής, αναδεικνύουν την σπουδαιότητα του εν λόγω ζητήµατος που χρήζει µια ολιστική αντιµετώπιση.

Πιο συγκεκριµένα έχουν αναληφθεί οι παρακάτω πολιτικές πρωτοβουλίες:

- Την 21.11.01, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκανε γνωστό ένα σχέδιο αντιµετώπισης της λαθροµετανάστευσης στην Ε.Ε., το οποίο προβλέπει την σύσταση Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Φύλαξης Συνόρων, ένα Ευρωπαϊκό σύστηµα για τις θεωρήσεις εισόδων (Visa) και µια Ευρωπαϊκή πολιτική επαναπροώθησης των λαθροµεταναστών. Το συγκεκριµένο σχέδιο κατ’ αρχήν εγκρίθηκε από το Συµβούλιο Υπουργών Εσωτερικών και Δικαιοσύνης την 28.02.02. Ωστόσο οι συζητήσεις σχετικά µε τις λεπτοµέρειες του σχεδίου συνεχίζονται.

- Την 28.02.02, το Συµβούλιο της Ευρώπης ενέκρινε επίσης την εφαρµογή του συστήµατος EURODAC [Ευρωπαϊκό Σύστηµα Δακτυλικών Αποτυπωµάτων. Τράπεζα δεδοµένων δακτυλικών αποτυπωµάτων όλων των αιτούντωνάσυλο στην Ε.Ε. Θεσπίστηκε µε τον Κανονισµό (ΕΚ) 2725/2000 του Συµβουλίου της 11.12.2000 µε σκοπό την αντιπαραβολή των δακτυλικών αποτυπωµάτων των αιτούντων άσυλο για την αποτελεσµατική εφαρµογή της Σύµβασης τουΔουβλίνου, η οποία κυρώθηκε από το Ελληνικό Κοινοβούλιο το 1997] για τα άτοµα που ζητούν πολιτικό άσυλο στην Ε.Ε., µε αντικειµενικό στόχο την αποθάρρυνση της λεγοµένης «αγοράς ασύλου» (asylum shopping), όπου άνθρωποι διασχίζουν τα σύνορα ψάχνοντας για εξεύρεση ασύλου µε τις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Με τη χρήση του συγκεκριµένου συστήµατος τα Κράτη- Μέλη θα είναι ικανά άµεσα µέσω ηλεκτρονικής βάσης δεδοµένων, να γνωρίζουν εάν παρόµοιο αίτηµα παροχής ασύλου έχει γίνει ήδη και σε άλλο κράτος της Ε.Ε. Από την 15.01.2003 τα δακτυλικά αποτυπώµατα οιονδήποτε που αιτείται τη χορήγηση ασύλου στην Ε.Ε., Νορβηγία και Ισλανδία καταχωρούνται στην προαναφερόµενη βάση δεδοµένων.

- Την 08.04.02, η Ισπανική Προεδρία, ο Επίτροπος αρµόδιος για τις Εσωτερικές Υποθέσεις, οι Υπουργοί Εσωτερικών των Κ-Μ και οι υπουργοί των Κρατών ASEM [Asia . Europe Meetings, Συναντήσεις Ασίας .Ευρώπης. «Φόρουµ» για το διάλογο και συνεργασία στον πολιτικό,οικονοµικό και πολιτιστικό τοµέα µεταξύ των µελών της Ε.Ε. και δέκα κρατών της Ασίας (Μπρούνεϊ, Κίνα, Ινδονησία, Ιαπωνία, Κορέα, Μαλαισία, Φιλιππίνες, Ταϊλάνδη, Σιγκαπούρη και Βιετνάµ). Συµµετέχει επίσης και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή], προέβησαν σε κοινή δήλωση σχετικά µε τον τρόπο ελέγχου των µεταναστευτικών ροών µεταξύ των δύο ηπείρων και πως θα καταπολεµηθεί η παράνοµη διακίνηση µεταναστών.

- Την 25.04.02, το Συµβούλιο συµφώνησε να εγγυηθεί το ίδιο επίπεδο διαβίωσης σε όλα τα Κράτη - Μέλη, σαν ένα βήµα προς την καθιέρωση ενός κοινού συστήµατος µετανάστευσης και παροχής ασύλου µέχρι το 2004. Η συµφωνία εγγυάται ένα βασικό δίκτυο ασφάλειας στους αιτούντες πολιτικό άσυλο, συµπεριλαµβανοµένης της πρόσβασης σε εκπαίδευση, ιατροφαρµακευτική περίθαλψη και κατοικία. Ωστόσο η συµφωνία αυτή δίνει περιθώρια στα Κράτη - Μέλη όσον αφορά στην εφαρµογή σε ορισµένα θέµατα. Για παράδειγµα αυτά θα µπορούν να απαγορεύουν την εργασία σε µετανάστες για χρονικό διάστηµα ως και ένα έτος από την υποβολή αίτησης χορήγησης ασύλου. Γενικά αυτή η συµφωνία θεωρείται σαν ένα σηµαντικό βήµα στην αποτροπή του προαναφεροµένου φαινοµένου της «αγοράς ασύλου» (asylum shopping).

- Την 25.04.02, το Συµβούλιο ενέκρινε επίσης την εφαρµογή του προγράµµατος ΑRGO, που αναφέρεται σε διοικητική συνεργασία στον τοµέα των εξωτερικών συνόρων, των θεωρήσεων εισόδου, στην παροχή ασύλου και στη µετανάστευση.

- Επιπλέον την 25.04.02, το Συµβούλιο υιοθέτησε συµπερσµατα σχετικά µε τη διακίνηση λαθροµεταναστών µέσω θαλασσίων οδών, στα οποία ανακοίνωσε την πρόθεσή του να αντιδράσει µε µέτρα που θα µπορούσαν να ληφθούν όσον αφορά σε χώρες που είναι απρόθυµες να συνεργασθούν.

- Την 30.05.02, οι Υπουργοί Εσωτερικών της Ευρώπης συµφώνησαν στη δηµιουργία µιας Οµάδας Ειδικών Καθηκόντων (Task Force), προκειµένου να συγκρατηθεί το κύµα των λαθροµεταναστών που εισέρχονται µέσω των πλέον πολυσύχναστων λιµένων και αεροδροµίων. Η πρωτοβουλία αυτή αποτελεί µέρος ενός ευρύτερου σχεδίου πέντε Ευρωπαϊκών κρατών τα οποία αναζητούν τρόπους για τη δηµιουργία µιας Κοινής Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Φύλαξης των Συνόρων.

- Στην Σύνοδο Κορυφής της Σεβίλλης τον Ιούνιο του 2002, οι ηγέτες της Ε.Ε. συµφώνησαν στη θέσπιση νέων κανόνων που ενθαρρύνουν την επιβολή αυξηµένων ποινών στους διακινητές λαθροµεταναστών, την αναθεώρηση των προϋποθέσεων για τη χορήγηση θεωρήσεων εισόδων (visa), στην χωρίς χρονοτριβές υιοθέτηση πολιτικής για την επιτάχυνση του επαναπατρισµού για εκείνα τα άτοµα που δεν πληρούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις και την επιτάχυνση της υιοθέτησης κοινών κανόνων για τον χειρισµό των υποθέσεων που αφορούν σε αιτήµατα για την παροχή ασύλου.

- Toν Ιούνιο του 2003, η Επιτροπή υιοθέτησε µια επικοινωνία υπό το πρίσµα του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου στη Θεσσαλονίκη, σχετικά µε την ανάπτυξη µιας κοινής πολιτικής όσον αφορά στη λαθροµετανάστευση, στην εµπορία ανθρώπων, στα εξωτερικά σύνορα και στην επαναπροώθηση των παράνοµων µεταναστών.

- Την 30.06.04 η Ιταλική προεδρία πρότεινε ότι η Ε.Ε. θα πρέπει να ιδρύσει µια Υπηρεσία για την προστασία των ακτών της Ισπανίας, Ιταλίας και της Ελλάδας από την είσοδο λαθροµεταναστών και τη βελτίωση του επιπέδου ελέγχου των συνόρων. Η Ιταλία επίσης κατέθεσε ένα σχέδιο πλαισίου απόφασης σχετικά µε την καταπολέµηση της παράνοµης διακίνησης λαθροµεταναστών µέσω θαλάσσης.

- Την 29.10.2003 σε συνεδρίαση των αρµοδίων οργάνων της Ε.Ε. στις Βρυξέλλες, η κοινή Ελληνο-Ισπανική πρόταση για δηµιουργία δύο Ευρωπαϊκών Κέντρων Θαλασσίων Συνόρων έγινε αποδεκτή από το σύνολο των Κ-Μ της Ε.Ε. Έτσι δηµιουργούνται δύο τέτοια κέντρα, το ένα υπεύθυνο για το χώρο της Νοτιοανατολικής Μεσογείου µε έδρα στην Ελλάδα και το δεύτερο µε χώρο ευθύνης τη Δυτική Μεσόγειο συµπεριλαµβανοµένων και των εναποµεινάντων θαλασσίων συνόρων της Ε.Ε., µε έδρα στην Ισπανία.

- Το Δεκέµβριο του 2003, το Συµβούλιο των Υπουργών Δικαιοσύνης και Εσωτερικών της Ε.Ε. εξέτασε ένα προσχέδιο απόφασης σύµφωνα µε την οποία επεκτείνεται η δυνατότητα στα προξενικά γραφεία των Κ-Μ στις χώρες εκτός Ε.Ε., να εκδίδουν θεωρήσεις εισόδου για λογαριασµό άλλων Κρατών - Μελών. Αυτό που ισχύει τώρα είναι ότι τέτοιες εκδόσεις θεωρήσεων εισόδων γίνονται µόνον εάν ένα Κ-Μ δεν διατηρεί προξενική αρχή στη χώρα ή εάν έχει µεν προξενική αρχή αλλά η έδρα της βρίσκεται µακριά από την περιοχή όπου κατοικεί ο αιτών την παροχή της θεώρησης εισόδου. [Factiva Dow Jones & Reuters, JUSTICE AND HOME AFFAIRS: Council Considers Move to Allow Consuls to Issue Visasfor Each Other, 13.12.03.]

Επιπλέον επισηµαίνεται ότι από την 28.01.04 τέθηκε σε ισχύ το Πρωτόκολλο εναντίον της Διακίνησης Λαθροµεταναστών µέσω Ξηράς, Αέρα και Θάλασσας, που αποτελεί προσάρτηµα στην Σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών εναντίον του Διεθνικού Οργανωµένου Εγκλήµατος.[ UN Resolution A/RES/55/25, 15.11.2000, γνωστή και σαν Σύµβαση του Παλέρµο] Με την ισχύ του προαναφερόµενου πρωτοκόλλου, η διεθνής κοινότητα θα διαθέτει ένα κοινό πεδίο αναφοράς για να υιοθετήσει µια εναρµονισµένη νοµοθεσία σχετικά µε την καταπολέµηση της διακίνησης λαθροµεταναστών. Επιπλέον τα υπογράφοντα το Πρωτόκολλο µέρη, θα υποχρεωθούν να εφαρµόζουν τους όρους του και να υιοθετήσουν εθνικά νοµοθετικά µέτρα, ανοικτούς διαύλους για την ανταλλαγή πληροφοριών καθώς και να προωθήσουν τη διεθνή συνεργασία των Υπηρεσιών Επιβολής του Νόµου στη δίωξη του εγκλήµατος της διακίνησης των παράνοµων µεταναστών. Οι προσπάθειες για την αντιµετώπιση της παράνοµης διακίνησης µέσω της θαλάσσης θα ενισχύσει ιδιαίτερα τις διωκτικές Αρχές όσον αφορά στο δικαίωµά τους να ακινητοποιούν, να επιβιβάζονται και να ερευνούν πλοία που είναι ύποπτα διακίνησης λαθροµεταναστών, έπειτα από εξουσιοδότηση που θα παρέχεται από το Κράτος την σηµαία του οποίου φέρει το εν λόγω σκάφος. Με αυτόν τον τρόπο θα υπάρχει υπερκέραση των περιορισµών σε παρεµβάσεις που λαµβάνουν χώρα σε διεθνή ύδατα.

2. ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΛΑΘΡΟΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΟ ΕΓΚΛΗΜΑ

2.1 Η έννοια του Οργανωµένου Εγκλήµατος

O όρος «οργανωµένο έγκληµα» έχει χρησιµοποιηθεί µε διάφορες έννοιες από ερευνητές και εισαγγελικούς λειτουργούς σε διαφορετικές χώρες. Μερικοί συγγραφείς χρησιµοποιούν αυτόν τον όρο προκειµένου να ορίσουν ένα σύνολο σχέσεων µεταξύ παράνοµων οργανώσεων, ενώ άλλοι τον χρησιµοποιούν προκειµένου να καταδείξουν ένα σύνολο από παράνοµες δραστηριότητες που γίνονται από ένα δεδοµένο αριθµό µεσαζόντων ή µεσολαβητών. Για παράδειγµα, ο ορισµός που χρησιµοποιήθηκε από την Οµάδα Ειδικών Καθηκόντων για το Οργανωµένο έγκληµα της Επιτροπής του Προέδρου των ΗΠΑ του 1967, ήταν ο ακόλουθος:

«Ο πυρήνας της δραστηριότητας του οργανωµένου εγκλήµατος είναι η προµήθεια παράνοµων αγαθών και υπηρεσιών - χαρτοπαιξία, απάτη περί τα δάνεια, ναρκωτικά και άλλες µορφές φαυλότητας - σε πολύ µεγάλο αριθµό πολιτών πελατών» Fiorentini G., Peltzman S., 1995). Ο Schelling (1971) υποστηρίζει ότι ο παραπάνω ορισµός του οργανωµένου εγκλήµατος δεν µπορεί να γίνει αποδεκτός γιατί δεν δίνει έναν κεντρικό ρόλο σε εκείνες τις δραστηριότητες που εµπλέκουν την απειλή και / ή την άσκηση βίας εναντίον άλλων νόµιµων ή παράνοµων δραστηριοτήτων.

Σύµφωνα µε τον Schelling, η διαφορά µεταξύ των συνηθισµένων εγκληµατικών δραστηριοτήτων - που µπορεί να διέπονται από υψηλό βαθµό οργάνωσης – και του «οργανωµένου εγκλήµατος» είναι ότι µόνο το τελευταίο ζητάει να εξουσιάζει και να ελέγχει την όλη οικονοµική διάρθρωση του υποκόσµου (Fiorentini G., Peltzman S., οπ. αν).

Σχετικά πρόσφατα ο Reuter (1983) δίνει έναν τρίτο ορισµό του οργανωµένου εγκλήµατος, ο οποίος ανεπιφύλακτα απορρίπτει και τις δύο προηγούµενες προσεγγίσεις: «Το Οργανωµένο έγκληµα αποτελείται από οργανισµούς που έχουν διάρκεια, ιεραρχία και εµπλοκή σε ένα πλήθος εγκληµατικών δραστηριοτήτων» (Reuter, 1983, p.175).

Στα πλαίσια της λειτουργίας της Ε.Ε και σύµφωνα µε επίσηµο έγγραφο [ENFOPOL 35 Rev 2, 21.04.1997] του Συµβουλίου, θα πρέπει να υπάρχουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά για να προσδιορίζεται η έννοια του οργανωµένου εγκλήµατος:

1. Συνεργασία περισσότερων ατόµων από δύο.

2. Σε κάθε άτοµο έχει ανατεθεί µια συγκεκριµένη εργασία.

3. Παρατεταµένη ή απροσδιόριστη χρονική περίοδος (αυτό το κριτήριο

αναφέρεται στη σταθερότητα και (δυνητική) διάρκεια ζωής της οµάδας).

4. Χρήση κάποιας µορφής πειθαρχίας και ελέγχου.

5. Υποψία για διάπραξη σοβαρών εγκληµατικών αδικηµάτων.

6. Δραστηριότητα σε διεθνές επίπεδο.

7. Χρήση βίας ή άλλων µέσων κατάλληλων για εκφοβισµό.

8. Χρήση δοµών λειτουργίας επιχειρηµατικής ή εµπορικής δραστηριότητας.

9. Ξέπλυµα χρήµατος.

10. Άσκηση επιρροής στην πολιτική, τα µέσα ενηµέρωσης, στη δηµόσια

διοίκηση, δικαστικές Αρχές ή στην οικονοµία.

11. Να υπάρχει επιδίωξη του κέρδους και / ή δύναµη.

Τουλάχιστον έξι από τα παρακάτω χαρακτηριστικά πρέπει να υπάρχουν, τέσσερα από τα οποία πρέπει να είναι το: 1, 3,5 και 11 για οποιοδήποτε έγκληµα ή εγκληµατική οµάδα ώστε να ορισθεί η δραστηριότητα ως οργανωµένο έγκληµα.

Τέλος αναφορικά µε το υφιστάµενο εθνικό δίκαιο, ο Νόµος 2928/2001 [Ν. 2928/2001: Τροποποίηση διατάξεων Ποινικού Κώδικα και του Κώδικα Ποινικής Δικονοµίας και άλλες διατάξεις για την προστασία του πολίτη από αξιόποινες πράξεις εγκληµατικών οργανώσεων] στο άρθρο 1, µε το οποίο αντικαθίσταται το άρθρο 187 του Ποινικού Κώδικα, προσδιορίζει την έννοια της Εγκληµατικής Οργάνωσης µέσω της επιβληθείσας ποινής και έτσι προκύπτουν κριτήρια όπως η συγκρότηση ή ένταξη σε δοµηµένη και µε διαρκή δράση οµάδα που αποτελείται από τρία ή περισσότερα πρόσωπα (οργάνωση), η οποία επιδιώκει τη διάπραξη µιας σειράς κακουργηµάτων που προβλέπονται στον Ποινικό Κώδικα.

2.2 Η Σχέση Οργανωµένου Εγκλήµατος και παράνοµης διακίνησης λαθροµεταναστών.

Εξ’ ορισµού η λαθροµετανάστευση εξαρτάται από το θεσµικό πλαίσιο που ρυθµίζει το ποιος µπορεί και το ποιος δεν µπορεί να διασχίσει τα διεθνή σύνορα. Ο συνδυασµός των αυστηρότερων συνοριακών ελέγχων και οι περιορισµοί που τίθενται στα συστήµατα µετανάστευσης αποτελούν τις νοµικές συνθήκες / νοµικούς όρους, που σε τελική ανάλυση έχουν δηµιουργήσει µια παράνοµη αγορά καθώς και τις οικονοµικές ευκαιρίες για τις εγκληµατικές οργανώσεις. Μια σηµαντική οικονοµική ή πολιτική διαφοροποίηση µεταξύ χωρών, παρέχει στις οργανώσεις που εµπλέκονται στη διακίνηση των λαθροµεταναστών έναν πληθυσµό «πελατών» που ζητά να µεταναστεύσει σε άλλη χώρα. Για παράδειγµα, όπου υπάρχει διαφορά στα εισοδηµατικά επίπεδα µεταξύ δύο οικονοµιών ή σηµαντικά επίπεδα ανεργίας σε µια χώρα, αλλά όχι στην άλλη, η «οικονοµική µετανάστευση» θα συµβεί παρά την ύπαρξη σχετικής µεταναστευτικής νοµοθεσίας που την ποινικοποιεί.

Η διακίνηση λαθροµεταναστών έχει αναχθεί σε µια αναπτυσσόµενη δραστηριότητα και µια προσοδοφόρο πηγή για τις εγκληµατικές οργανώσεις για τρεις κυρίους λόγους:

- Η αυξανόµενη ζήτηση για διεθνή µετανάστευση, ως επί το πλείστον σε χώρες προέλευσης αλλά και σε κάποια έκταση επίσης σε χώρες υποδοχής.

- Οι περιορισµοί που επιβάλλονται στη νόµιµη µετανάστευση από τις βιοµηχανικές χώρες, έχουν δηµιουργήσει τη ζήτηση για εναλλακτικές, παράνοµες λεωφόρους µετανάστευσης.

- Οι σχετικά χαµηλοί κίνδυνοι εντοπισµού, δίωξης και σύλληψης που σχετίζονται µε τη διακίνηση λαθροµεταναστών συγκρινόµενοι µε άλλες δραστηριότητες του οργανωµένου εγκλήµατος.

Για πολλούς ανθρώπους οι διακινητές αποτελούν την µοναδική διαθέσιµη δίοδο για να αποφύγουν τη δίωξη, την πενία και την ανεργία. Αποτελεί οικτρή πραγµατικότητα το γεγονός ότι οι εν δυνάµει µετανάστες πρέπει πολλές φορές να δεχτούν προσφορές από τους διακινητές, ακόµα και αν στην τιµή που πρέπει να πληρώσουν για την προσφορά των «υπηρεσιών» τους, περιλαµβάνεται ένα µακροχρόνιο χρέος, η ελευθερία τους ή ακόµα και η ζωή τους. [Χαρακτηριστική περίπτωση που συγκλόνισε την παγκόσµια κοινή γνώµη, ήταν ο θάνατος 58 Κινέζων µεταναστών που βρέθηκαν νεκροί από ασφυξία µέσα σε κοντέϊνερ στο λιµάνι Dover της Μεγάλης Βρετανίας το 2000]

Oι εγκληµατικές οργανώσεις γνωρίζουν να εκµεταλλεύονται τις οικονοµικές ευκαιρίες των παράνοµων αγορών σε παγκόσµιο επίπεδο. Τα κενά καθώς και οι αντιφάσεις που παρουσιάζονται στη νοµοθεσία σε µερικές περιοχές του κόσµου αποτελούν κύριους παράγοντες που κάνουν την «επιχείρηση» της διακίνησης λαθροµεταναστών µια σχετικά χαµηλού κινδύνου δραστηριότητα όπως αναφέρθηκε προηγούµενα.

2.2.1 Η έννοια της επιχείρησης διακίνησης παράνοµων µεταναστών

Η «επιχείρηση» διακίνησης παράνοµων µεταναστών

• Η διάρθρωση και η διοίκηση αποτελούν τις εσωτερικές λειτουργίες για τον έλεγχο και τη διαχείριση της επιχείρησης καθώς και για τον σχεδιασµό και την οργάνωση της όλης δραστηριότητάς της. Σε κάθε οργανισµό πολύπλοκα οργανωτικά σχήµατα εξασφαλίζουν ότι η επιχείρηση - είτε νόµιµη ή παράνοµη- λειτουργεί σύµφωνα µε τους στόχους και τους σκοπούς που έχουν τεθεί και ότι επιτυγχάνει τη µέγιστη σταθερότητα, κερδοφορία και ανάπτυξη. Αναφορικά µε ζητήµατα που αφορούν στη διοίκηση, το µέγεθος και τη διάρθρωση των εγκληµατικών οργανώσεων η διεθνής βιβλιογραφία για το οργανωµένο έγκληµα αναφέρει ότι το τελευταίο είτε υιοθετεί το «µοντέλο λειτουργίας της επιχείρησης», ή ότι µπορεί να ερµηνευθεί µέσα από ένα «µοντέλο δικτύου» ( Schloenhardt A., 1999, p.13).

Περαιτέρω, οι ερασιτέχνες διακινητές λαθροµεταναστών, οι µικρές οµάδες οργανωµένου εγκλήµατος και τα διεθνή δίκτυα διακίνησης λαθροµεταναστών, αποτελούν λειτουργικές συνιστώσες της διάρθρωσης και της διοίκησης. Ειδικότερα η κατηγορία των ερασιτεχνών διακινητών λαθροµεταναστών αναφέρεται σ’ αυτούς που «παρέχουν µια απλή υπηρεσία» στους µετανάστες, όπως για παράδειγµα µεταφορά προκειµένου να διασχίσουν τα σύνορα αυτοί. Μερικοί από τους διακινητές αυτής της κατηγορίας είναι περιστασιακοί διακινητές που χρησιµοποιούν δικά τους µέσα µεταφοράς. Ακόµα επισηµαίνεται ότι πολλούς από αυτούς τους διακινητές τους ανακαλύπτουν µεγάλες οµάδες που διακινούν λαθροµετανάστες σε διεθνές επίπεδο, προκειµένου να εργαστούν για αυτούς (Ghosh, 1998, p.23, Savona et al, 1998, p.73).

Οι µικρές οµάδες οργανωµένου εγκλήµατος συνήθως ειδικεύονται στο να οδηγούν τους λαθροµετανάστες από µια χώρα στην άλλη, χρησιµοποιώντας δρόµους που είναι ευρέως γνωστοί. Αυτές οι οµάδες διαθέτουν ένα υψηλότερο επίπεδο εξειδίκευσης και δοµής από ό,τι διαθέτουν οι ερασιτέχνες διακινητές και δραστηριοποιούνται σε µια περισσότερο µόνιµη βάση, αλλά η διάρθρωσή τους και η οργάνωσή τους είναι λιγότεροεπαγγελµατική και σύνθετη από τις αντίστοιχες των διεθνών δικτύων διακίνησης λαθροµεταναστών.

Η κατηγορία των διεθνών δικτύων διακίνησης λαθροµεταναστών, περιλαµβάνει µεγάλες εγκληµατικές οργανώσεις που έχουν την ικανότητα να διενεργούν την όλη διαδικασία της διακίνησης των λαθροµεταναστών, που περιλαµβάνει την παράνοµη είσοδο στη χώρα, την παροχή πλαστών ταξιδιωτικών εγγράφων, την παροχή καταλυµάτων στα σηµεία διέλευσης κ.α.

• Η διοίκηση των µελών της οργάνωσης. Εδώ µπορούµε να διακρίνουµε δύο ειδών διαφοροποιήσεις σ’ ό,τι αφορά στα ζητήµατα του ανθρώπινου δυναµικού που εµπλέκεται σ’ αυτές τις δραστηριότητες. Πρώτον τη κάθετη διαφοροποίηση και δεύτερον την οριζόντια διαφοροποίηση. Η πρώτη (κάθετη) διαφοροποίηση αναφέρεται στην εφαρµογή διαφορετικών επιπέδων δραστηριοποίησης των ατόµων που εµπλέκονται στην όλη επιχείρηση διακίνησης των µεταναστών προκειµένου να εξασφαλίζεται η εχεµύθεια και να τηρούνται στεγανά έτσι ώστε να γίνεται πολύ δύσκολος ή αδύνατος ο εντοπισµός από τις διωκτικές αρχές. [Βλ. επίσης για το ίδιο θέµα: Reuter P. Disorganized Crime ( MIT Press, Cambridge (MA), 1983) pp. 115-116, & The Organization of Illegal Markets: An Economic Analysis (US National Institute of Justice, Washington (DC), 1985) pp 9-10] Από την άλλη πλευρά η οριζόντια διαφοροποίηση σχετίζεται µε τον καταµερισµό εργασίας. Το γεγονός αυτό έχει µεγάλη σηµασία για µια εγκληµατική οργάνωση που εµπλέκεται στη διακίνηση των λαθροµεταναστών αφού ο διαχωρισµός των εργασιών και η πλήρωση των λειτουργικών θέσεων µε προσοντούχα άτοµα, την προστατεύει σαν σύνολο, διότι στην περίπτωση που υπάρξει έρευνα από διωκτική αρχή, µόνον µικρές οµάδες της οργάνωσης εκτίθενται.

Ο καταµερισµός εργασίας εντός µιας οργάνωσης που δραστηριοποιείται στην παράνοµη διακίνηση µεταναστών µπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως εξής (Chin Cf., 1998, p.139, Reuter P. 1985 p 8, Shcloenhardt A., 1999, pp 11-13) :Στην κορυφή της οργάνωσης υπάρχει η κατηγορία των «επενδυτών / ρυθµιστών», που είναι άτοµα µεγάλων ικανοτήτων, επενδύουν χρήµατα σε δραστηριότητες διακίνησης µεταναστών και εποπτεύουν όλη την οργάνωση και τις δραστηριότητές της. Τα πρόσωπα αυτής της κατηγορίας σπάνια αν όχι ποτέ, είναι γνωστά στα χαµηλότερα επίπεδα των µελών της οργάνωσης καθώς και στους λαθροµετανάστες που διακινούνται.

Ακολουθεί η κατηγορία των «στρατολόγων». Τα άτοµα της κατηγορίας αυτής εργάζονται σαν µεσολαβητές µεταξύ των επενδυτών/ ρυθµιστών και των πελατών της οργάνωσης διακίνησης των λαθροµεταναστών. Είναι υπεύθυνοι για την εξεύρεση και την κινητοποίηση των εν δυνάµει µεταναστών στην χώρα προέλευσης αυτών, συγκεντρώνει τις πληρωµές στα σηµεία διέλευσης αυτών και στις χώρες προορισµού. Οι διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι στις περισσότερες των περιπτώσεων αυτά τα άτοµα προέρχονται από την ίδια περιοχή που προέρχονται οι λαθροµετανάστες και έχουν την ίδια πολιτιστική ταυτότητα µε αυτούς.

«Οι µεταφορείς», αποτελούν µια άλλη κατηγορία. Αποτελείται από άτοµα που είναι εντεταλµένα να βοηθούν τους µετανάστες να εγκαταλείπουν τις χώρες τους. Στις χώρες προορισµού µεταφέρουν τους λαθροµετανάστες χωρίς τα απαραίτητα έγγραφα, από αεροδρόµια, λιµάνια, ακτές σε ένα µεγάλο αστικό κέντρο. Οι µεταφορείς συνήθως δεν κατέχουν εσωτερική πληροφόρηση για τη διάρθρωση και τη λειτουργία της εγκληµατικής οργάνωσης. Βρίσκονται σε επαφή µε την τελευταία µέσω ενδιάµεσων ατόµων τα οποία τους προσλαµβάνουν περιστασιακά.

Μια άλλη κατηγορία είναι αυτή των «διαφθορέων των κρατικών λειτουργών και οι προστάτες». Η απόκτηση ταξιδιωτικών εγγράφων για τους λαθροµετανάστες καθώς και η διευκόλυνση στη διέλευση των συνοριακών σηµείων, συνεπάγεται την από πλευράς των διακινητών δωροδοκία κρατικών λειτουργών σε Υπηρεσίες Μετανάστευσης και σε Υπηρεσίες Επιβολής του Νόµου. Από την άλλη πλευρά οι προστάτες ατοµικά ή συλλογικά προστατεύουν την εγκληµατική οργάνωση µέσω κατάχρησης της εξουσίας τους, της θέσης τους, των προνοµίων ή µέσω παράβασης του νόµου. Σε µερικές χώρες προέλευσης των µεταναστών, η διαφθορά χαµηλόµισθων κρατικών λειτουργών φαίνεται ότι είναι ο µόνος τρόπος για να αποκτηθούν γνήσια ή πλαστά ταξιδιωτικά έγγραφα.

«Πληροφοριοδότες». Για τις δραστηριότητες διακίνησης των λαθροµεταναστών είναι αναγκαίο να υπάρχει ένα σύστηµα συλλογής πληροφοριών σχετικά µε την επιτήρηση των συνόρων, τις διαδικασίες µετανάστευσης και τους συναφείς κανονισµούς, το σύστηµα παροχής ασύλου, τις δραστηριότητες των διωκτικών αρχών κ.α. Σε µερικές περιπτώσεις έχει βρεθεί ότι η συλλογή πληροφοριών στηρίζεται σε ένα πυρήνα πληροφοριοδοτών που χειρίζεται τη ροή των πληροφοριών και έχουν πρόσβαση σε καλά οργανωµένα και κεντρικά συστήµατα πληροφοριών, µέσω πολύπλοκης τεχνολογίας.

Η κατηγορία των «οδηγών και των µελών πληρώµατος», περιλαµβάνει άτοµα που είναι υπεύθυνα για την κίνηση των λαθροµεταναστών από ένα σηµείο σε ένα άλλο ή για να βοηθούν τους µετανάστες να εισέλθουν σε µια άλλη χώρα µέσω θαλάσσης ή αεροπορικώς. Τα µέλη πληρώµατος είναι άτοµα που είναι εντεταλµένα να ναυλώνουν σκάφη και να συνοδεύουν τους λαθροµετανάστες στο παράνοµο ταξίδι.

Άλλες κατηγορίες είναι: Άτοµα που συνήθως είναι λαθροµετανάστες και πρωταρχικά είναι υπεύθυνα για την «αστυνόµευση» των υπόλοιπων λαθροµεταναστών και την τήρηση της τάξης, συχνά µε τη χρήση βίας.

Αυτοί που συγκεντρώνουν τα χρήµατα που καταβάλλουν οι λαθροµετανάστες για τη µεταφορά τους, στα σηµεία απ’ όπου θα ξεκινήσει η µεταφορά ή στις χώρες προορισµού. Ακόµη υπάρχει η κατηγορία αυτών που «ξεπλένουν χρήµα». Οι συγκεκριµένοι εξευρίσκουν τρόπους νοµιµοποίησης των εσόδων από την παράνοµη δραστηριότητα. Είναι ειδικοί στο ξέπλυµα των παράνοµων εσόδων, αποκρύπτοντας την πηγή τους µέσω µιας σειράς συναλλαγών ή επενδύοντας αυτά σε νόµιµες δραστηριότητες.

• Παγκοσµιοποίηση. Η διαφορά µεταξύ εθνικού και διεθνικού οργανωµένου

εγκλήµατος έγκειται στο γεγονός ότι το πρώτο παραβαίνει τον Ποινικό Νόµο µιας χώρας ενώ το δεύτερο στρέφεται εναντίον της νοµοθεσίας περισσοτέρων από µιας χώρας. Οι οργανώσεις διακίνησης λαθροµεταναστών συστηµατικά εκµεταλλεύονται τις αντιφάσεις που υπάρχουν µεταξύ διαφορετικών νοµοθετικών συστηµάτων. Σε σχετικά σύντοµο χρονικό διάστηµα το σύστηµα πληροφόρησης αυτών των οργανώσεων, ανακαλύπτεικενά στη δράση των διωκτικών αρχών, του συνοριακού ελέγχου και της νοµοθεσίας σε διαφορετικές χώρες. Αυτό το γεγονός δίνει τη δυνατότητα στους διακινητές να υιοθετούν δρόµους µεταφοράς σε µια µεταβαλλόµενη διαπερατότητα των συνόρων και των συστηµάτων µετανάστευσης.

• Προσφορά. Ως γνωστόν η προώθηση των προσφεροµένων υπηρεσιών αποτελεί ένα ουσιώδες στοιχείο στις νόµιµες αγορές. Το αυτό ισχύει και για τις εγκληµατικές οργανώσεις. Στο πλαίσιο λειτουργίας των τελευταίων αυτό σηµαίνει ότι οι εν δυνάµει «πελάτες» θα πρέπει να βρεθούν στις χώρες προέλευσης των λαθροµεταναστών. Ως εκ τούτου οι οργανώσεις διακίνησης των παράνοµων µεταναστών διαφηµίζουν και προωθούν τις υπηρεσίες τους µε τον ίδιο τρόπο που κάνουν και οι νόµιµες επιχειρήσεις. Οι τρόποι µε τους οποίους οι διακινητές βρίσκουν και ελκύουν άτοµα που επιθυµούν ναεγκαταλείψουν την πατρίδα τους καλύπτουν ένα ευρύ φάσµα που µπορεί να είναι διαφηµιστική καταχώρηση σε τοπικές εφηµερίδες µέχρι η διενέργεια επαφών σε ατοµική βάση (Adamoli et al., 1998, p. 14).

• Οι παράνοµες υπηρεσίες που προσφέρουν οι οργανώσεις που διακινούν τους παράνοµους µετανάστες ακολουθούν τα εξής διαδοχικά στάδια: α) προετοιµασία µεταναστών, β) αναχώρηση (αποδηµία), γ) διέλευση, δ) άφιξη στον τελικό προορισµό (µετανάστευση). Οι υπηρεσίες που περιλαµβάνουν την µεταφορά, την βοήθεια για τη διέλευση των συνόρων, η παροχή ταξιδιωτικών εγγράφων η παροχή καταλύµατος, η απασχόληση καθώς και άλλη υποστήριξη, µεταβάλλονται ανάλογα της απόστασης µεταξύ της χώρας προέλευσης και προορισµού και των περιορισµών που υφίστανται αναφορικά µε την µετανάστευση, την αποδηµία, το άσυλο και τη διέλευση.

• Δραστηριότητες µετά την µετανάστευση. Σε µερικές περιπτώσεις και προκειµένου να καταστεί αφενός µεν αδύνατη η επιστροφή των µεταναστών στις χώρες προέλευσής τους και αφετέρου δε, για να προστατευθούν οι οργανώσεις που διακινούν τους λαθροµετανάστες, όλα τα έγγραφα ταυτότητας και λοιπά ταξιδιωτικά έγγραφα που έχουν δοθεί σ΄ αυτούς προκειµένου να περάσουν τους απαραίτητους ελέγχους συνήθως κατάσχονται από τους διακινητές µετά την άφιξή τους στη χώρα προορισµού. Άλλες φορές εάν δυνατόν, τόσο τα γνήσια όσο και τα παραποιηµένα/ πλαστά έγγραφα επιστρέφονται στην παράνοµη οργάνωση και επανακυκλοφορούν µέσω αυτής για περαιτέρω χρήση ή για να πωληθούν ξανά. Η έλλειψη επαρκών εγγράφων αυτόµατα καθιστά τους λαθροµετανάστες εκτός νόµου στη χώρα που τους φιλοξενεί και κατά συνέπεια τους αφήνει εντελώς στο έλεος των διακινητών.

Ακόµα επισηµαίνεται ότι µετά την άφιξη στη χώρα προορισµού, η επαφή των λαθροµεταναστών µε την παράνοµη οργάνωση δεν σταµατά κατ’ ανάγκη. Πολλοί από τους λαθροµετανάστες οφείλουν µεγάλα χρηµατικά ποσά στους διακινητές. Συνεπώς πολλοί µετανάστες παραµένουν στην ουσία στα χέρια των διακινητών τους οι οποίοι συχνά εκµεταλλευόµενοι την αδυναµία αυτών να ξεπληρώσουν τα χρέη τους, τους υποβάλλουν σε καταναγκαστική εργασία τους απειλούν και εξασκούν πάνω τους βία.

Σύµφωνα µε πρόσφατες µελέτες υπάρχουν πολλές περιπτώσεις κατά τις οποίες λόγω του ότι οι λαθροµετανάστες αδυνατούν να πληρώσουν την οργάνωση των διακινητών, πέφτουν θύµατα απαγωγής µε σκοπό τον εκβιασµό ακόµη και θύµατα δολοφονιών.

Ωστόσο θα πρέπει να επισηµανθεί ότι αν και ένα συγκριτικά µεγάλος αριθµός λαθροµεταναστών έχει βρεθεί ότι είναι αναµεµειγµένος στη µαύρη αγορά εργασίας και σε εγκληµατικές ενέργειες στις χώρες που τους φιλοξενούν, δεν υπάρχει αµφιβολία ότι οι περισσότεροι µετανάστες που δεν διαθέτουν έγγραφα, είναι νοµοταγείς. Για αυτούς, το κόστος της παράβασης της νοµοθεσίας της χώρας που τους φιλοξενεί – ακόµα και για µικρό αδίκηµα- είναι πολύ ψηλότερο από ό,τι στους πολίτες του κράτους, αφού οι λαθροµετανάστες έχουν να φοβηθούν για τον εντοπισµό τους, τη σύλληψη και την απέλασή τους.

• Χρηµατοδότηση. Κατ’ ουσία οι οργανώσεις που διακινούν παράνοµα τους λαθροµετανάστες έχουν τρεις διαφορετικούς τρόπους να χρηµατοδοτούν τις παράνοµες δραστηριότητές τους: α) Τη χρησιµοποίηση των εσόδων από την εγκληµατική δραστηριότητα προκειµένου να χρηµατοδοτούν άλλες εγκληµατικές δραστηριότητες, β) Την επένδυση κεφαλαίου που έχει αποκτηθεί νόµιµα. Ωστόσο έρευνες διωκτικών αρχών ανά τον κόσµο έχουν κατατείνει στο συµπέρασµα ότι ο δεύτερος τρόπος χρηµατοδότησης παίζει µόνο ένα µικρό ρόλο για τη χρηµατοδότηση των οργανώσεων που διακινούν λαθροµετανάστες και γ) Το ξέπλυµα χρήµατος. Ο συγκεκριµένος τρόπος παίζει σηµαντικό ρόλο στη χρηµατοδότηση αυτού του είδους των οργανώσεων. Τα έσοδα που προέρχονται από τα αδικήµατα νοµιµοποιούνται αλλά δεν «επαναεπενδύονται» σε εγκληµατικές δραστηριότητες.

3. Tρίτος Πυλώνας της Ε.Ε. και παράνομη διακίνηση λαθρομεταναστών

Ο Τρίτος Πυλώνας της Ε.Ε. που αναφέρεται στη συνεργασία στα θέµατα δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων µεταξύ των άλλων συντίθεται και από την καταπολέµηση του οργανωµένου εγκλήµατος. Έτσι η λειτουργία του τρίτου πυλώνα της Ε.Ε. αναφορικά µε την καταπολέµηση του οργανωµένου εγκλήµατος επηρεάζεται και από το φαινόµενο της διακίνησης των λαθροµεταναστών αφού αφενός µεν έχει καταδειχθεί στο προηγούµενο τµήµα, η σχέση του οργανωµένου εγκλήµατος µε τις οργανώσεις που διακινούν παράνοµα µετανάστες, αφετέρου δε, λόγω του συγκεκριµένου προβλήµατος έχουν αναληφθεί πολιτικές πρωτοβουλίες στην Ε.Ε. προκειµένου να καταπολεµηθεί το συγκεκριµένο πρόβληµα. Έτσι τα σηµαντικότερα στοιχεία που συνθέτουν το όλο φάσµα των απειλών από την παράνοµη διακίνηση λαθροµεταναστών είναι:

• Το Οργανωµένο έγκληµα.

• Η απάτη που γίνεται σχετικά µε τα πλαστά έγγραφα που είναι απαραίτητα για την διακίνηση των λαθροµεταναστών. Η εµπλοκή του οργανωµένου εγκλήµατος και η διαφθορά διευκολύνουν αυτές τις ενέργειες.

• Ο συνοριακός έλεγχος: Πολλά από τα σύνορα τόσο στις χώρες προέλευσης όσο και σ΄ αυτές του προορισµού δεν επιτηρούνται επαρκώς µε αποτέλεσµα η είσοδος των λαθροµεταναστών δεν µπορεί να αποφευχθεί.

• Η διεύρυνση της Ε.Ε. Τα υπό ένταξη κράτη αποτελούν χώρες προέλευσης και διέλευσης.

• Διαφθορά. Η ευρέως διαδεδοµένη διαφθορά κρατικών λειτουργών διευκολύνει την παράνοµη διακίνηση προσώπων υποδαυλίζοντας τις όλες προσπάθειες για να προληφθεί κάτι τέτοιο.

• Το Laissez faire: Λιγότερο αυστηροί έλεγχοι των επιβατών που διέρχονται από ένα Κ-Μ της Ε.Ε. αεροπορικώς, ή αφικνούνται αεροπορικώς από άλλο Κ- Μ της Ε.Ε., έχει αρνητικά αποτελέσµατα στο περιορισµό του φαινοµένου.

• Μη καταγεγραµµένοι πληθυσµοί. Η νοµοθεσία επιτρέπει την ελεύθερη διακίνηση ατόµων µεταξύ των Κ-Μ της Ε.Ε., πράγµα που κάνει δυνατή τη χρησιµοποίηση των ίδιων εγγράφων πιστοποίησης ταυτότητας, συγχρόνως από περισσότερα από ένα άτοµο. Ακόµη ένα άτοµο µπορεί να έχει διαφορετικές ταυτότητες σε διαφορετικά Κ-Μ. Η ύπαρξη οιονδήποτε τέτοιων συµβάντων ευρείας κλίµακας, θα µπορούσε µακροπρόθεσµα να αποσταθεροποιήσει την εσωτερική ασφάλεια των Κ-Μ της Ε.Ε.

• Ο φόβος των θυµάτων. Ο πραγµατικός φυσικός κίνδυνος ότι οι λαθροµετανάστες θα εντοπισθούν, τους κάνει απρόθυµους να συνεργάζονται µε τις διωκτικές αρχές στις προσπάθειες των τελευταίων κατά των εγκληµατιών που διευκόλυναν την είσοδο τους.

• Η αφέλεια των θυµάτων. Η συνεχής επιθυµία των θυµάτων να πιστεύουν στις υποσχέσεις για καλλίτερες συνθήκες ζωής στον πλούσιο δυτικό κόσµο, αποτελεί πλεονέκτηµα για τους διακινητές λαθροµεταναστών.

• Η αφάνεια των θυµάτων. Από την στιγµή που βρίσκονται υπό εκµετάλλευση στις χώρες προορισµού τα θύµατα της λαθροµετανάστευσης, είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό και διαφεύγουν της προσοχής των Αστυνοµικών Αρχών. Από τα παραπάνω µπορεί να θεωρηθεί ότι οι απειλές που σχετίζονται µε την παράνοµη διακίνηση των λαθροµεταναστών, η οποία σχετίζεται µε δραστηριότητες του διεθνικού οργανωµένου εγκλήµατος, αφενός µεν επηρεάζουν την γεωοικονοµία [Γεωοικονοµία: Πεδίο αλληλεπίδρασης του ανθρώπου ως «οικονοµικού όντος» µε το περιβάλλον] του ευρωπαϊκού χώρου (παρουσιάσθηκε η «επιχείρηση» διακίνησης σαν οικονοµική δραστηριότητα στο χώρο), αφετέρου δε την γεωστρατηγική [Γεωστρατηγική: Σύνολο µηχανισµού άµυνας, ασφάλειας, προβολής και επιβολής στρατιωτικής δύναµης] αυτού και ειδικότερα το υποσύνολο της εσωτερικής ασφάλειας. Ωστόσο επειδή τόσο η γεωοικονοµία όσο και η γεωστρατηγική αποτελούν τις δύο διαστάσεις της γεωπολιτικής, πιστεύουµε ότι η παράνοµη διακίνηση λαθροµεταναστών ως µορφή του διεθνικού οργανωµένου εγκλήµατος (που αποτελεί κύρια συνιστώσα της λειτουργίας του Τρίτου Πυλώνα της Ε.Ε.) διαµορφώνει ένα γεωπολιτικό πλαίσιο µέσα στο οποίο αναπτύσσονται δυναµικές και πρότυπα, που συνθέτουν µια «µη στρατιωτική πλευρά ασφαλείας» στο χώρο της Ε.Ε. Το γεγονός αυτό µπορεί να αποτελέσει «ασύµµετρη απειλή» που υπονοµεύει την ισχύ του ενιαίου γεωγραφικού, πολιτικού και οικονοµικού χώρου της Ε.Ε.

4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

• Η πολυπλοκότητα διακίνησης µεγάλου όγκου λαθροµεταναστών σε µεγάλες αποστάσεις απαιτεί τέτοιο βαθµό οργάνωσης, εξειδίκευσης και επιτηδειότητας, που µόνο οµάδες του οργανωµένου εγκλήµατος µπορούν να ανταποκριθούν. Οµοίως τα κέρδη που µπορούν να αποφέρουν ενέργειες διακίνησης λαθροµεταναστών την κάνουν µια αγορά που είναι φυσικό να αποτελεί πόλο έλξης για το οργανωµένο έγκληµα.

• Σε ένα µεγαλύτερο βαθµό, οι οµάδες οργανωµένου εγκλήµατος που εµπλέκονται στην παράνοµη διακίνηση λαθροµεταναστών, µπορούν να βρεθούν σε εθνικές κοινότητες που ήδη ευρίσκονται στα Κ-Μ της Ε.Ε. Το γεγονός αυτό µπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους κύριους προωθητικούς παράγοντες αυτού του φαινοµένου. Είναι επίσης πολύ γνωστό ότι διαφορετικές οµάδες οργανωµένου εγκλήµατος συχνά συνεργάζονται µεταξύ τους στο να διακινούνται µέσω των λαθροµεταναστών και ναρκωτικά ή άλλα παράνοµα φορτία. Αυτού του είδους η συνεργασία ασφαλώς και θα επεκταθεί στα υπό ένταξη κράτη και πέραν αυτών.

• Οι εγκληµατικές οργανώσεις ήδη προετοιµάζονται για την διεύρυνση της Ε.Ε. Οι εγκληµατικές οµάδες που ήδη έχουν την έδρα τους στην Εσθονία, Λιθουανία, Βουλγαρία, Ρουµανία, Αλβανία και στα Κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας και στη Ρωσία αποτελούν µια µεγάλη απειλή για την διευρυµένη Ε.Ε.

• Υπάρχουν ενδείξεις ότι το διεθνικό οργανωµένο έγκληµα κάνει ανακατανοµή των δραστηριοτήτων του και των µελών του στις παραπάνω χώρες, που ας σηµειωθεί έχουν γίνει επίσης εστιακά σηµεία για επένδυση κεφαλαίων που προέρχονται από παράνοµες πράξεις. Έτσι η Διεύρυνση της Ε.Ε. πιθανά να αυξήσει τις πιθανότητες για τις οµάδες του οργανωµένου εγκλήµατος να αναζητήσουν νέες παράνοµες αγορές και συγχρόνως να παρέξει νέες περιοχές από τις οποίες θα οργανώνουν τις όποιες εγκληµατικές δραστηριότητες µεταξύ των οποίων και την παράνοµη διακίνηση των λαθροµεταναστών.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: • 1. Jahn A. and Straubhaar Th. 1999. A Survey of the Economics of Illegal • Migration. Στο Martin Baldwin-Edwards, Joaquin Arango (eds) 1999. Immigrants and the Informal Economy in Southern Europe, London-Portland, OR: Frank Cass, pp 16-42. • 2. Jahn A. and Straubhaar Th. 1995. On the political economy of Illegal Immigration. Discussion Papers in Economic Policy, 52, Hamburg: University of the Armed Forces. • 3. Λουκάς Ι. 1996. Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία και Παγκόσµιοι πόλεµοι. Αθήνα: Τροχαλία. • 4. Λουκάς Ι. 2000. Η Γεωπολιτική, Αθήνα: Τροχαλία. • 5. Κουβελιώτης Κ. 2002. Το γεωπολιτικό πλαίσιο του σύγχρονου βιοχηµικού πολέµου. Εξωτερικά Θέµατα. Τεύχος 5 – Απρίλιος 2002, σελ. 26-40.• 6. Fiorentini G. and Peltzman S. (eds). 1995, The Economics of Organized Crime, New York: Cambridge University Press, pp 1-30. • 7. Factiva Dow Jones & Reuters. 13.12.03. Justice and Home Affairs: Council Considers Move to Allow Consuls to Issue Visas for Each Other. • 8. UN Resolution A/RES/55/25. 15.11.2000 • 9. ΕUROPOL Convention. 2003. Luxemburg: Office for official publications of the European Communities.• 10. European Commission. 10.07.2001. Press Release: Migratory flows and the European labour market, speech by Antonio Vitorino. • 11. EU Official Journal (2002/C 142/02). Proposal for a comprehensive plan to combat illegal immigration and trafficking of human beings in the European Union. • 12. EU Enfopol 35 Rev 2. 21.04.1997 • 13. ΦΕΚ 141Α΄/ 27.06.01. (N. 2928/ 2001: Τροποποίηση διατάξεων Ποινικού Κώδικα και του Κώδικα Ποινικής Δικονοµίας και άλλες διατάξεις για την προστασίατου πολίτη από αξιόποινες πράξεις εγκληµατικών οργανώσεων). • 14. Scheling, T. C. 1971. What is the Business of Organized Crime, Journal of Public Law, 20 pp.71-84. • 15. Reuter, P. 1983. Disorganized Crime: The Economics of the Visible Hand,Cambridge MA: MIT Press. • 16. Reuter, P. 1985. The Organization of Illegal Markets: An Economic Analysis. Washington DC: US National Institute of Justice.• 17. Chin Cf., 1998. Smuggling of Chinese Aliens and Organized Crime στο Schmid (ed.), Migration and Crime. Milan: ISPAC, p.139. • 18. Schloenhardt, A., 1999. Organised Crime and the Business of Migrant Trafficking, AIC Occasional Seminar, Canberra: Australian Institute of Criminology. • 19. Adamoli et. al. 1998. Organized Crime around the World, Helsinki: HEUNI, pp.17-18. • 20. International Organization for Migration, 1996. Organized Crime Moves into Migrant Trafficking στο TRAFFICKING IN MIGRANTS, No 11, pp 1-2.

Νίκος Δενιόζος, ΕΛΙΑΜΕΠ