Αίθυια

Το Δυτικό Πανεπιστήμιο στο Μεσαίωνα

| Κυριακή 5 Ιουλίου 2009

Καθηγητής, βοηθός και σπουδαστές

Η πάνω εικόνα δείχνει μια πανεπιστημιακή αίθουσα κατά τη διδασκαλία στην εποχή του Μεσαίωνα. Ο καθηγητής στην καθέδρα (έδρα) με το βοηθό του διδάσκουν τους φοιτητές κρατώντας απειλητικά μια βέργα στο χέρι. Ήδη τότε έλεγαν οι φοιτητές ότι πρόκειται για φτερό, με το οποίο ξεσκονίζονταν οι παλιές ιδέες. Το κουρεμένο στην κορυφή κεφάλι του βοηθού δείχνει ότι πρόκειται για φραγκισκανό μοναχό. Το μέγεθος της απεικονίσεως κάθε προσώπου είναι ανάλογο με τον τίτλο, την επιστημονική στάθμη και την κοινωνική αναγνώριση.

Γλώσσα διδασκαλίας σε όλα τα πανεπιστήμια είναι τα λατινικά, η lingua franca της επιστήμης εκείνη την εποχή, από τη Λισσαβόνα και τη Σαλαμάνκα δυτικά, μέχρι τη Βούδα και την Κρακοβία ανατολικά, από το Σαλέρνο νότια μέχρι την Ουψάλα στα βόρεια. Τρόπος διδασκαλίας ήταν η ανάγνωση από το σύγγραμμα. Ο καθηγητής διάβαζε και οι φοιτητές κρατούσαν σημειώσεις. Ο κανονισμός του πανεπιστημίου απαγόρευε αυστηρά να διαβάζουν οι καθηγητές ταχύτερα από όσο μπορούσαν να γράψουν οι φοιτητές. Η αγορά (χειρόγραφων) βιβλίων δεν υπήρχε ούτε ως σκέψη, ακόμα και για τους πάμπλουτους. Ακόμα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα οι «σημειώσεις» των φοιτητών ήταν ο κανόνας, παρ' ότι υπήρχαν ήδη βιβλιοθήκες με πολλά συγγράμματα!

Η Σχολή των Ελεύθερων Τεχνών (Artes Liberales)
Οι (επτά) ελεύθερες τέχνες παρείχαν τις λεγόμενες αξιοπρεπείς γνώσεις για έναν άντρα, σε αντιδιαστολή με τις χειρονακτικές τέχνες των κοινών ανθρώπων. Από την εποχή του Ισοκράτη αυτές οι τέχνες αποτελούν το προστάδιο της φιλοσοφίας και περιλαμβάνουν τα μαθήματα:

Trivium (τρίπτυχο):
• Γραμματική (=λατινική)
• Διαλεκτική (=λογική)
• Ρητορική (=τέχνη της ομιλίας και της επιστολογραφίας)
Quadrivium (τετράπτυχο)
• Αριθμητική (τα μεγέθη αφ' εαυτών)
• Γεωμετρία (τα ακίνητα μεγέθη)
• Αστρονομία (τα κινητά μεγέθη)
• Μουσική (σχέσεις μεταξύ των μεγεθών)

Οι προσδιορισμοί του περιεχομένου των μαθημάτων δίνονται εδώ όπως αναφέρονται σε βιβλία σπουδών της εποχής. Το προαναφερόμενο πρόγραμμα ήταν περίπου αυτό που διδασκόταν από παλιά στις σχολές των μοναστηριών της Δύσης. Με την έναρξη λειτουργίας των πανεπιστημίων αναβαθμίστηκε και υιοθετήθηκε αυτό το πρόγραμμα ως ενιαίο για όλα τα πανεπιστήμια. Στο Παρίσι η Σχολή των Τεχνών ήταν οργανωμένη κατά έθνη: γαλλικό, πικαρδικό, νορμανδικό, αγγλικό.


Ακροατήριο σε υπαίθριο χώρο με γρασίδι

Περίπου το ένα τέταρτο των φοιτητών τελείωνε το Πανεπιστήμιο με τον τίτλο Baccalaeus, μόλις το 20% έπαιρνε τον τίτλο Magister και οι υπόλοιποι εγκατέλειπαν και έμεναν (αιώνιοι) scholares (σπουδαστές). Αρχικά, ανώτερος τίτλος αποφοιτήσεως ήταν το Magister Artium Liberalium (= Δικαίωμα διδασκαλίας της σχολής των τεχνών). Από αυτό τον τίτλο προέκυψε οι αγγλικοί τίτλοι Master of Arts (M.A.) και Master of Science (M.S.)

Από τους αποφοιτώντες Magister παρέμεναν μερικοί, προφανώς οι επιμελέστεροι, στο πανεπιστήμιο ως βοηθητικοί διδάσκοντες και άρχιζαν επιστημονική σταδιοδρομία για να γίνουν καθηγητές. Αυτή η δομή των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων έμεινε, με κάποιες τροποποιήσεις κατά καιρούς, αμετάβλητη μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960, οπότε έγιναν αναδιατάξεις και αναδιοργανώσεις. Στην Ελλάδα η σχετική αναδιοργάνωση πραγματοποιήθηκε στη δεκαετία του 1980.

Οι άλλες Σχολές
Ενώ οι ελεύθερες τέχνες είχαν αρχικά τη μέγιστη επιστημονική και κοινωνική αναγνώριση, οι άλλες Σχολές εκπαίδευαν επαγγελματίες. Πρόκειται για τις Σχολές Θεολογίας, Ιατρικής και Νομικής. Τίτλος αποφοιτήσεως ήταν αφενός ο Doctor, όπως Dr. theol (=theologiae), iur (=iuris). med (=medicinae) και αφετέρου ο Licentiatus (Lic. theol, Lic. iur. κτλ.) Αρχικά δεν είχαν όλα τα Πανεπιστήμια Θεολογική σχολή, όπως η Μπολόνια, η Βιέννη, η Κρακοβία κ.ά. Στη Μπολόνια η Ιατρική (αυτό το τμήμα σπουδών ιδρύθηκε το 1111) ανήκε στις ελεύθερες τέχνες! Στο πανεπιστήμιο του Παρισιού δεν διδασκόταν το Αστικό Δίκαιο από το 1215, μετά από απαγόρευση του πάπα Honorius III.

Δόκτωρ ήταν περίπου συνώνυμο με τον τίτλο Professor που υπήρχε μεν από τότε στην Ιταλία (professore), αλλά εξαπλώθηκε πανευρωπαϊκά αργότερα. Δόκτωρ σήμαινε δηλαδή διδάσκων επιστήμονας και σταδιακά απέκτησε μεγαλύτερο κύρος από τον τίτλο Magister. Γι' αυτό στην πορεία, περίπου από το 15ο αιώνα, θεωρήθηκε ο τίτλος Magister (Master) κατώτερος του διδακτορικού. Ο τίτλος Baccaloreus υποβαθμίστηκε και σήμαινε έκτοτε τον απόφοιτο του βασικού σχολείου (σημερινού Δημοτικού). Στην Ιταλία προέκυψε από τότε ήδη ένα πληθωρισμός τίτλων και ο τίτλος Dottore σήμαινε περίπου τον βασικό πανεπιστημιακό τίτλο.

Πώς γινόταν η διδασκαλία
Η διάρκεια σπουδών ήταν μεγάλη: κάθε διδακτικό έτος άρχιζε τον Οκτώβριο και τελείωνε το Σεπτέμβριο του επόμενου έτους. Χρονική μονάδα διδασκαλίας (σήμερα τρία τέταρτα) ήταν εκείνη την εποχή οι τρεις ώρες και προερχόταν από τις συνήθειες στα μοναστήρια. Τα μαθήματα άρχιζαν στις 6 το πρωί και ακολουθείτο το εξής πρόγραμμα διδασκαλίας:

6-12 h: Lectio (διδασκαλία) συγκεκριμένου κειμένου και σχολίων
• 6-9 h: Κύρια διδασκαλία,
• 9-12 h: Συμπληρωματική διδασκαλία.
15-18 h: Repetitiones, disputationes (σεμινάρια, ασκήσεις)
• Επανάληψη της διδαχθείσας ύλης υπο την καθοδήγηση ενός βοηθού (Tutor)
• Εξάσκηση με παραδείγματα της διδαχθείσας ύλης.

Μεταξύ 12-15 ήταν το μεσημβρινό διάλειμμα (Siesta), κυρίως στις νότιες χώρες, στις βόρειες κάπως μικρότερο. 18-21 h ήταν ο εσπερινός (Vespera, υποχρεωτική συμμετοχή) και στη συνέχεια προβλεπόταν μελέτη. Μέχρι το 17ο αιώνα όλα αυτά γίνονταν στα λατινικά, έκτοτε και σταδιακά άρχισαν να εισέρχονται στη διδασκαλία και οι τοπικές γλώσσες.


Εικόνες από τη ζωή των σπουδαστών

Ο τρόπος και το περιεχόμενο διδασκαλίας ήταν λοιπόν προδιαγεγραμμένο. Δεν υπήρχε ακόμα ελευθερία της διδασκαλίας και μάθησης. Δεν υπήρχε όμως περιορισμός για τον τόπο διεξαγωγής των μαθημάτων: Μέχρι να αποκτήσουν τα πανεπιστήμια δικά τους κτίρια, τα μαθήματα γίνονταν σε μικρούς χώρους, σε μοναστήρια, σε ταβέρνες, μερικές φορές και στην ύπαιθρο. Οι μαθητές (scholares) έπρεπε, σύμφωνα με τον κανονισμό, να κάθονται στο δάπεδο ή σε χαμηλά καθίσματα για να μην βρεθούν στον πειρασμό της αλαζονίας απέναντι στον καθηγητή! Στη Μπολόνια γίνονταν τα μαθήματα κατά το 12ο αιώνα στην Piazza S. Stefano, στο Παρίσι αρχικά στην Rue du Fouarre (οδός του σανού). Πήρε το όνομά της από το σανό που έστρωναν χάμω για να κάθονται οι μαθητές.

Οι εξετάσεις γίνονταν προφορικά. Εκτός από την αμοιβή (εξέταστρα) έδιναν οι μαθητές στους εξεταστές και δώρα (γάντια, καπέλα, βιβλία). Το κόστος εξετάσεων ήταν πολύ υψηλό, γι' αυτό πολλοί δεν συνέχιζαν τις πουδές για ανώτερο τίτλο, λόγω ελλείψεως χρημάτων! Πριν από την εξέταση των υποψήφιων διδακτόρων πέρναγε η ομάδα εξεταστών και εξεταζόμενων σε παράταξη και με τις τηβένους του αξιώματός τους μέσα από τους δρόμους της πόλης και κατευθυνόταν στο Πανεπιστήμιο. Σ' αυτή την περιφορά έπαιρναν μέρος αρχικά και οι εκκλησιαστικές και πολιτικές αρχές της πόλης, αργότερα με την ανεξαρτητοποίηση του πανεπιστημίου, συμμετείχαν μόνο εκπαιδευτικοί και οι υποψήφιοι.

Ζωή και εργασία σπουδαστών και πανεπιστημιακών
Η ηλικία των σπουδαστών στο μεσαιωνικό πανεπιστήμιο ήταν μικρή, περίπου αυτή που σήμερα πηγαίνουν Γυμνάσιο και Λύκειο. Οι σπουδές άρχιζαν στα 13-14 χρόνια και διαρκούσαν 4-5 χρόνια. Το 1215 ομιλεί στο Παρίσι ένας εκπρόσωπος του πάπα και αναφέρει ότι κανείς δεν επιτρέπεται να διδάσκει στα πανεπιστήμια, αν δεν είναι 21 ετών και δεν έχει παρακολουθήσει ο ίδιος μαθήματα τουλάχιστον έξι (6) χρόνια. Ο φιλόσοφος Philipp Schwarzerdt-Melanchthon (Μελάνχθων) άρχισε σπουδές στα 12 χρόνια του και πήρε τον τίτλο Magister στα 17.
Οι σπουδαστές δεν έχουν ενιαία κοινωνική προέλευση. Η καταγωγή δεν δημιουργεί δικαίωμα ή εμπόδιο για σπουδές. Κάθε καθηγητής μπορούσε να γίνει πρύτανης (Rektor) ή κοσμήτωρ (Dekan). Ο μεγαλύτερος αριθμός σπουδαστών είχε αστική καταγωγή, σπανίως αριστοκρατική. Ο Enea Silvio Piccolomini καταγόταν από ένα φτωχό προάστιο της πόλης Siena. Μετά από τις σπουδές πήρε πολλές σημαντικές θέσεις, από αυτοκρατορικός γραμματέας μέχρι πάπας με το όνομα Πίος ΙΙ. Στην ιδρυτική επιστολή του πανεπιστημίου της Βασιλείας γράφει το 1459 αυτός ο πάπας ότι οι πανεπιστημιακές σπουδές δίνουν τη δυνατότητα σε κοινωνικά ταπεινούς να ανέβουν μέχρι τις υψηλότερες βαθμίδες της κοινωνικής ιεραρχίας.

Ο Nikolaus von Kues, γνωστός ευρύτερα με το λατινικό όνομα Cusanus, ήταν γιος βαρκάρη και ψαρά στον ποταμό Μόζελ, στα όρια Γαλλίας-Γερμανίας. Σπούδασε στη Χαϊδελβέργη νομικά και στην Κολωνία θεολογία. Πήρε μέρος στη σύνοδο της Βασιλείας ως γραμματέας καρδιναλίου και με τα χρόνια έγινε ο ίδιος καρδινάλιος και επίσκοπος-πρίγκιπας του Brixen. 'Αλλοι διάσιμοι δάσκαλοι του Μεσαίωνα, όπως ο Roger Bacon και ο Wilhelm von Ockhams είχαν επίσης λαϊκή καταγωγή.

Για άπορους σπουδαστές υπήρχε ένα σύστημα υποτροφιών, διαφορετικό κατά περιοχή που χρηματοδοτείτο από τις συντεχνίες, τους αριστοκράτες και την εκκλησία. Με τα χρήματα αυτά καλύπτονταν τα έξοδα για διαμονή, διατροφή, μαθήματα, εξετάσεις κτλ. Στη Μπολόνια είχαν τραπεζικοί και έμποροι την εξουσιοδότηση να παρέχουν ειδικά δάνεια σε σπουδαστές. Στο Παρίσι είχε ανατεθεί η εκταμίευση υποτροφιών σε επιφανείς πολίτες.


Εικόνες από τη ζωή στο πανεπιστήμιο

Σε όλες τις πανεπιστημιακές πόλεις καταγράφονταν διαμαρτυρίες ότι οι σπουδαστές διαρκώς είναι άφραγκοι, δεν δίνουν σημασία στα μαθήματα, βρίσκονται διαρκώς στις ταβέρνες, ενοχλούν τις δεσποινίδες, δεν υπόκεινται στους δημοτικούς νόμους περί παραμονής και καταβολής φόρων, αλλάζουν συχνά τόπο σπουδών, γράφουν σαχλά ποιήματα, δεν παράγουν τίποτα και διεκδικούν τα πάντα, δεν έχουν προκαταλήψεις και κάνουν παρέα με «ξένους», συμμετέχουν σε διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες, δεν παίρνουν σοβαρά το γάμο και προτιμούν τον ελεύθερο έρωτα, δεν σέβονται τους μεγάλους, τους ιερωμένους και τους κοινωνικά ισχυρούς κτλ. κτλ. Όλα αυτά έχουν καταγραφεί πολλές φορές σε πρακτικά συνεδριάσεων δημοτικών και συντεχνιακών συμβουλίων, σε αναφορές κληρικών και πολιτών προς την κοσμική και εκκλησιαστική εξουσία κλπ.
Η εξεύρεση κατοικίας για σπουδαστές ήταν το Μεσαίωνα δύσκολη και ακριβή υπόθεση. Τα πανεπιστήμια έκαναν ελέγχους και κατήγγειλαν συχνά υπερβολικά ενοίκια, τα μοναστήρια έδιναν τη δυνατότητα διαμονής και διατροφής, αλλά μόνο σε θεοσεβούμενους σπουδαστές. Το 1176 έφτασε ένας εκπρόσωπος του πάπα στη Μπολόνια και άκουσε κατηγορίες, τις οποίες μετέφερε γραπτά στο Βατικανό, για υψηλά ενοίκια που πληρώνουν οι σπουδαστές, για.πλειοδοσία σε ενοίκια από πλούσιους σπουδαστές σε βάρος των φτωχών κ.ο.κ. Ο εκπρόσωπος απείλησε τους πλούσιους σπουδαστές, σύμφωνα με την καταγραφή που έχει διασωθεί, ότι θα τους αφορίσει ο πάπας!

Οι πανεπιστημιακοί βοηθοί ζούσαν από τα χρήματα που κατέβαλαν οι σπουδαστές για τη διδασκαλία και τις εξετάσεις. Ελάχιστοι από αυτούς είχαν ιδιωτική περιουσία, οι οποίοι και δεν ενδιαφέρονταν για τις πληρωμές των σπουδαστών. Το 1283 κατηγόρησε ο πρύτανης του πανεπιστημίου στο Παρίσι, Philippe de Thoiry, ότι οι διδάσκοντες στη Σχολή των Τεχνών έκαναν μάθημα μόνο για τα χρήματα. Ο εκπρόσωπός τους Jean de Malignes απάντησε στον πρύτανη το αυτονόητο ότι, χωρίς πληρωμή δεν είχαν τη δυνατότητα να ζήσουν και δεν θα μπορούσαν και να διδάξουν.


Οι επιστήμες του τετράπτυχου

Οι καθηγητές στις Τέχνες είχαν μικρότερα εισοδήματα από αυτά των γιατρών και των νομικών και είχαν επισφαλή έσοδα, γιατί οι σπουδαστές τους εγκατέλειπαν συχνότερα τις σπουδές. Ο λαός θεωρούσε τους φιλοσόφους έτσι κι αλλιώς περιττούς, γιατί είχαν την τάση να διαπληκτίζονται για ανούσια θέματα, όπως τα θεωρούσαν, με αποτέλεσμα οι σπουδαστές τους να γίνονται απείθαρχοι. Οι σπουδαστές στις Τέχνες ήταν άφραγκοι, φωνακλάδες που κυκλοφορούσαν στις ταβέρνες και έπαιζαν στους δρόμους ζάρια. Ο λαός είχε διαμορφώσει με τον καιρό σαφή αντίληψη για τη σημασία και τις επαγγελματικές προοπτικές κάθε επιστημονικού τομέα ...

Η Νομική και η Ιατρική είχαν αναδειχθεί με το χρόνο σε scientiae lucrativae (επικερδείς επιστήμες), αφού οι απόφοιτοι θα είχαν σίγουρη και καλοπληρωμένη εργασία. Επειδή ήταν δε και περιζήτητοι γαμπροί, αυτοί οι σπουδαστές είχαν διαρκώς προσκλήσεις στα σπίτια των εύπορων αστών. Μέχρι σήμερα δεν έχουν αλλάξει πολλά σ' αυτά τα πράγματα, μόνο που έχουν προστεθεί και οι τεχνικοί ως σπουδαστές με καλές επαγγελματικές προοπτικές και γι' αυτό και ως περιζήτητοι γαμπροί. Μεταξύ των Σχολών στα Πανεπιστήμια υπήρχε πάντα επιστημονική και επαγγελματική αντιδικία. Στο Παρίσι είχαν ανταλλάξει η Θεολογική Σχολή και η Σχολή των Τεχνών για πολλά χρόνια μύδρους για τη βαθύτερο νόημα κάποιων παραγράφων στο έργο του Αριστοτέλη.

Η διοίκηση του πανεπιστημίου
Ο όρος universitas (πανεπιστήμιο) σήμαινε αρχικά universitas magistrorum et scholarium, δηλαδή η κοινότητα των δασκάλων και μαθητών, με αντικείμενο το κοινό ενδιαφέρον για την επιστήμη και τις σπουδές. Στην πορεία ανάπτυξης του πανεπιστημίου δημιουργήθηκαν διάφορες διοικητικές θέσεις που διατηρούνται ακόμα στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια και μερικές έχουν μεταφερθεί και στα ελληνικά. 'Αλλες θέσεις δεν υπάρχουν πια για διάφορους πολιτικούς και άλλους λόγους.

Ο Πρύτανης είχε κύρος ανάλογο με αυτό του δημάρχου μιας ελεύθερης πόλης και αντιστοιχούσε με υψηλό αριστοκρατικό αξίωμα. Δίπλα στον πρύτανη ήταν ο νομικός σύμβουλος (Syndikus) και ο διοικητικός διευθυντής (General pedell), οι οποίοι αποτελούσαν τη διοικητική πυραμίδα των ιδρυμάτων. Υφιστάμενοι αυτών ήταν έφοροι, επικεφαλής των Σχολών και οι stationarii που προμήθευαν τα πανεπιστημιακά συγγράμματα και επέβλεπαν τους αντιγραφείς βιβλίων, τους διακοσμητές και τους βιβλιοδέτες. Εργαστήρια δεν υπήρχαν τότε στα πανεπιστήμια και όλη η φροντίδα αφορούσε τα χειρόγραφα βιβλία, ακόμα και πολλές δεκαετίες μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας.

Πλήθος λεπτομερειών για το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο που αποτελεί πρόδρομο του αναγεννησιακού και του σύγχρονου πανεπιστημίου, θα βρει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης στο βιβλίο του Jacques Le Goff, «Les intellectuels au Moyen Age» (=Οι διανοούμενοι στο Μεσαίωνα)
Στέλιος Φραγκόπουλος, http://sfrang.com

0 σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου