Αίθυια

Πώς επινοήθηκε ο Ιουδαϊκός λαός; Αποδόμηση μιας μυθικής ιστορίας

| Κυριακή 18 Οκτωβρίου 2009

Jews Praying in the Synagogue on Yom Kippur.
(Hμέρα εξιλασμού). Maurycy Gottlieb, 1878.

Οι Ιουδαίοι αποτελούν έναν λαό; Σε αυτό το πανάρχαιο ερώτημα, ένας Ισραηλινός ιστορικός 1 παρουσιάζει μια καινούργια απάντηση: Σε αντίθεση με την επικρατούσα άποψη, η διασπορά δεν γεννήθηκε με την εκδίωξη των Εβραίων από την Παλαιστίνη, αλλά από αλλεπάλληλους προσηλυτισμούς στη Βόρεια Αφρική, τη Νότια Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή, γεγονός που κλονίζει ένα από τα θεμέλια της σιωνιστικής σκέψης, αυτής που ήθελε τους Εβραίους, απόγονους του βασιλείου του Δαυίδ και όχι –δεν αρέσει στον Θεό!– κληρονόμους των Βέρβερων πολεμιστών ή των Χαζάρων ιππέων.

Κάθε Ισραηλίτης γνωρίζει, χωρίς καμιά σκιά αμφιβολίας, ότι ο ιουδαϊκός λαός υπάρχει από τότε που έλαβε την Τορά (Πεντάτευχο)2 στο Σινά, και ότι είναι ο άμεσος και αποκλειστικός του απόγονος. Ο καθείς είναι πεισμένος ότι αυτός ο λαός, φεύγοντας από την Αίγυπτο, εγκαταστάθηκε στη «Γη της Επαγγελίας», όπου συγκροτήθηκε το ένδοξο βασίλειο του Δαυίδ και του Σολομώντα, το οποίο χωρίστηκε κατόπιν στα βασίλεια του Ιούδα και του Ισραήλ.

Επίσης, ουδείς αγνοεί ότι γνώρισε την εξορία δύο φορές: μετά την καταστροφή του πρώτου ναού, τον 6ο π.Χ. αιώνα, και μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού, το 70 μ.Χ. Ακολούθησε γι’ αυτόν μια περιπλάνηση περίπου δύο χιλιάδων χρόνων: Οι δοκιμασίες του τον οδήγησαν στην Υεμένη, το Μαρόκο, την Ισπανία, τη Γερμανία, την Πολωνία και ως τα βάθη της Ρωσίας, αλλά κατόρθωσε πάντοτε να διατηρήσει τους δεσμούς αίματος ανάμεσα στις απομακρυσμένες κοινότητες. Έτσι, η ενότητά του δεν διαταράχθηκε. Στο τέλος του 19ου αιώνα, ωρίμασαν οι συνθήκες για την επιστροφή του στην αρχαία πατρίδα. Χωρίς τη ναζιστική γενοκτονία, εκατομμύρια Εβραίοι θα είχαν φυσιολογικά επανεποικίσει την Ερέτζ Ισραέλ («τη γη του Ισραήλ»), γι’ αυτούς ένα όνειρο είκοσι αιώνων.

Παρθένος, η Παλαιστίνη περίμενε τον προπατορικό της λαό για να ξανανθίσει. Διότι του ανήκε, σ’ αυτόν και όχι σ’ εκείνη την αραβική μειονότητα, τη δίχως ιστορία, που έφτασε εκεί κατά τύχη. Δίκαιοι ήταν λοιπόν οι πόλεμοι που δόθηκαν από τον περιπλανώμενο λαό για να επανακαταλάβει τη χώρα του. Και εγκληματική η βίαιη αντίθεση του τοπικού πληθυσμού.

Από πού προέρχεται αυτή η ερμηνεία της ιουδαϊκής ιστορίας; Είναι το έργο, από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ταλαντούχων ανακατασκευαστών του παρελθόντος, η γόνιμη φαντασία των οποίων επινόησε, πάνω στη βάση θραυσμάτων θρησκευτικής μνήμης, ιουδαϊκής και χριστιανικής, μια αδιάσπαστη γενεαλογική αλληλουχία για τον εβραϊκό λαό. Η πλούσια ιστοριογραφία του ιουδαϊσμού περιέχει, βεβαίως, μια πληθώρα προσεγγίσεων. Όμως, οι πολεμικές στους κόλπους της ουδέποτε έθεσαν υπό αμφισβήτηση τις ουσιοκρατικές ιδέες που εκπονήθηκαν κατά κύριο λόγο στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου. Όποτε εμφανίζονταν ανακαλύψεις ικανές να διαψεύσουν την εικόνα του γραμμικού και αδιάσπαστου παρελθόντος, δεν έβρισκαν σχεδόν καμία απήχηση. Η εθνική επιταγή, σαν μια μασέλα γερά κλεισμένη, εμπόδιζε κάθε είδους αντίρρηση και παρέκκλιση από την κυρίαρχη αφήγηση.

Οι ειδικές αρχές παραγωγής της γνώσης πάνω στο ιουδαϊκό παρελθόν –τα τμήματα τα αφιερωμένα κατ’ αποκλειστικότητα στην «ιστορία του ιουδαϊκού λαού», χωρισμένα από τα τμήματα της ιστορίας (που στο Ισραήλ ονομάζεται «γενική ιστορία»)– συνεισέφεραν τα μέγιστα σε αυτή την περίεργη ημιπληγία. Ακόμη και η συζήτηση, νομικού χαρακτήρα, για το «ποιος είναι Εβραίος;» δεν απασχόλησε εκείνους τους ιστορικούς. Κατ’ αυτούς, Εβραίος είναι κάθε απόγονος του λαού που εξαναγκάστηκε σε εξορία πριν δύο χιλιάδες χρόνια.

Αυτοί βεβαίως οι «διαπιστευμένοι» ερευνητές του παρελθόντος δεν παίρνουν μέρος ούτε και στη διαμάχη των «νέων ιστορικών», που ξεκίνησε στα τέλη του ’80. Στην πλειονότητά τους, οι συμμετέχοντες σε αυτή τη δημόσια συζήτηση, ευάριθμοι φυσικά, προέρχονταν από άλλους κλάδους, ή μάλλον από ορίζοντες εξω-πανεπιστημιακούς: κοινωνιολόγοι, ανατολιστές, γλωσσολόγοι, γεωγράφοι, ειδικοί στις πολιτικές επιστήμες, ερευνητές στη λογοτεχνία, αρχαιολόγοι, διατύπωσαν καινούργιες σκέψεις πάνω στο ιουδαϊκό και σιωνιστικό παρελθόν. Στις γραμμές τους περιλαμβάνονταν επίσης και πτυχιούχοι σχολών του εξωτερικού. Όσο για τα «τμήματα ιουδαϊκής ιστορίας», δεν κατόρθωσαν να έχουν άλλη αντίδραση πέρα από απαντήσεις φοβισμένες και συντηρητικές, τυλιγμένες με μια απολογητική ρητορική στη βάση των καθιερωμένων ιδεών.

Ο ιουδαϊσμός είναι θρησκεία προσηλυτιστική
Εν ολίγοις, σε εξήντα χρόνια η εθνική ιστορία ελάχιστα ωρίμασε, ενώ, απ’ ό,τι φαίνεται δεν πρόκειται, ούτε στο άμεσο μέλλον, να εξελιχθεί. Παρ’ όλα αυτά, τα γεγονότα που έρχονται στο φως από τις έρευνες θέτουν σε κάθε έντιμο ιστορικό ερωτήματα εκπληκτικά εκ πρώτης όψεως, αλλά θεμελιώδη και ουσιαστικά.

Η Βίβλος μπορεί να θεωρηθεί ως ένα βιβλίο ιστορίας; Οι πρώτοι σύγχρονοι Εβραίοι ιστορικοί, όπως ο Ισαάκ Μάρκους Γιοστ ή ο Λεοπόλντ Ζουντζ, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, δεν την έβλεπαν έτσι. Στα μάτια τους, η Παλαιά Διαθήκη παρουσιαζόταν ως ένα βιβλίο συστατικής θεολογίας των εβραϊκών θρησκευτικών κοινοτήτων μετά την καταστροφή του πρώτου ναού. Χρειάστηκε να φτάσουμε στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα για να βρεθούν ιστορικοί, κατά πρώτο λόγο ο Χάινριχ Γκρατς, φορείς μιας «εθνικής» οπτικής της Βίβλου: Μετέτρεψαν την αναχώρηση του Αβραάμ για τη Χαναάν, την έξοδο από την Αίγυπτο, ή ακόμα και το ενωμένο βασίλειο του Δαυίδ και του Σολομώντα, σε αφηγήσεις ενός παρελθόντος γνήσια εθνικού. Οι σιωνιστές ιστορικοί δεν έπαψαν, έκτοτε, να επαναλαμβάνουν αυτές τις «βιβλικές αλήθειες», κάνοντάς τες καθημερινή τροφή της εθνικής εκπαίδευσης.

Όμως, να που κατά τη δεκαετία του ’80 η γη σείεται, κλονίζοντας τους ιδρυτικούς μύθους. Οι ανακαλύψεις της «νέας αρχαιολογίας» διαψεύδουν την πιθανότητα μιας μεγάλης εξόδου τον 13ο αιώνα π.Χ. Επίσης, ο Μωυσής δεν ήταν δυνατόν να βγάλει τους Εβραίους από την Αίγυπτο και να τους οδηγήσει στη «Γη της Επαγγελίας», για τον απλούστατο λόγο ότι αυτή εκείνη την εποχή… βρισκόταν στα χέρια των Αιγυπτίων! Δεν έχει βρεθεί εξάλλου κανένα ίχνος μιας εξέγερσης σκλάβων στην αυτοκρατορία των Φαραώ, ούτε μια γρήγορη κατάκτηση της Γης Χαναάν από ένα ξένο στοιχείο. Ούτε βέβαια υπάρχει κάποιο σημάδι ή ανάμνηση από το λαμπρό βασίλειο του Δαυίδ και του Σολομώντα. Οι ανακαλύψεις του περασμένης δεκαετίας δείχνουν την ύπαρξη, εκείνη την εποχή, δύο μικρών βασιλείων: του Ισραήλ, του πιο ισχυρού, και του Ιούδα, τη μετέπειτα Ιουδαία. Οι κάτοικοι αυτής της τελευταίας δεν υπέστησαν βέβαια καμία εξορία τον 6ο π.Χ. αιώνα: Μόνο οι ελίτ των πολιτικών και των διανοουμένων αναγκάστηκε να εγκατασταθεί στη Βαβυλώνα. Από αυτή την αποφασιστική συνάντηση με τις περσικές θρησκείες θα γεννηθεί ο ιουδαϊκός μονοθεϊσμός.

Τελικά, έλαβε πράγματι χώρα η εξορία του έτους 70 μ.Χ.; Παραδόξως, αυτό το «θεμελιώδες γεγονός» στην ιστορία των Ιουδαίων, απ’ όπου έλκει την καταγωγή της η διασπορά, δεν έγινε η αφορμή για κανένα απολύτως ερευνητικό έργο. Για έναν λόγο εντελώς πεζό: Οι Ρωμαίοι ουδέποτε εξόρισαν κάποιον λαό, σε ολόκληρη τη ανατολική πλευρά της Μεσογείου! Με εξαίρεση τους αιχμαλώτους που κατέληγαν δούλοι, οι κάτοικοι της Ιουδαίας συνέχισαν να ζουν στα εδάφη τους, ακόμη και μετά την καταστροφή του δεύτερου ναού.

Οι περισσότεροι από τους σιωνιστές στοχαστές δεν το αγνοούσαν, βέβαια. Έτσι, ο Γιντζάκ Μπεν Ζβι, μελλοντικός πρόεδρος του κράτους του Ισραήλ, όπως επίσης και ο Δαυίδ Μπεν Γκουριόν, ιδρυτής του κράτους, το έγραφαν μέχρι το 1929, έτος της μεγάλης παλαιστινιακής εξέγερσης. Και οι δύο αναφέρουν σε πολλές περιπτώσεις ότι οι χωρικοί της Παλαιστίνης είναι οι απόγονοι των κατοίκων της αρχαίας Ιουδαίας3. Ελλείψει λοιπόν μιας εξορίας από την εκρωμαϊσμένη Παλαιστίνη, ποια είναι η προέλευση των πολυάριθμων Εβραίων που κατοικούν γύρω από τη Μεσόγειο ήδη από την αρχαιότητα; Πίσω από το παραπέτασμα της εθνικής ιστοριογραφίας, κρύβεται μια εκπληκτική ιστορική πραγματικότητα.

Από την εξέγερση των Μακκαβαίων, τον 2ο π.Χ. αιώνα, μέχρι εκείνη του Μπαρ-Κοχμπά4, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ο ιουδαϊσμός υπήρξε η πρώτη προσηλυτιστική θρησκεία. Οι Ασμοναίοι είχαν ήδη προσηλυτίσει διά της βίας τους Ιδουμαίους στον νότο της Ιουδαίας και τους Ιτουραίους της Γαλιλαίας, προσαρτημένους στον «λαό του Ισραήλ». Ξεκινώντας από εκείνο το ιουδαϊκο-ελληνικό βασίλειο, ο ιουδαϊσμός εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή και στα παράλια της Μεσογείου. Τον 1ο μ.Χ. αιώνα εμφανίστηκε, στο σημερινό Κουρδιστάν, το ιουδαϊκό βασίλειο της Αδιαβηνής, που δεν θα είναι το τελευταίο που θα «εξιουδαϊστεί»∙ και άλλα θα το κάνουν στη συνέχεια.

Τα γραπτά του Ιώσηπου Φλαβίου δεν συνιστούν τη μοναδική μαρτυρία του προσηλυτιστικού ζήλου των Εβραίων. Από τον Οράτιο ως τον Σενέκα, από τον Ιουβενάλιο ως τον Τάκιτο, αρκετοί Λατίνοι συγγραφείς δεν έκρυψαν τον φόβο τους. Η Μισνά και το Ταλμούδ5 επιτρέπουν την τακτική του προσηλυτισμού –αν και, μπροστά στην αυξανόμενη πίεση του χριστιανισμού, οι σοφοί της ταλμουδικής παράδοσης θα εκφράσουν τις επιφυλάξεις τους σχετικά.

Η νίκη της θρησκείας του Ιησού, στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα, δεν βάζει τέλος στην εξάπλωση του ιουδαϊσμού, αλλά απωθεί τον ιουδαϊκό προσηλυτισμό στα περιθώρια του πολιτισμένου χριστιανικού κόσμου. Τον 5ο αιώνα εμφανίζεται λοιπόν, στον χώρο της σημερινής Υεμένης, ένα ακμαίο ιουδαϊκό βασίλειο, των Χιμιαριτών (ή Ομηριτών), οι απόγονοι του οποίου θα διατηρήσουν την πίστη τους μετά τη νίκη του Ισλάμ και μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Επίσης, οι Άραβες χρονικογράφοι μάς μαθαίνουν την ύπαρξη, τον 7ο αιώνα, εξιουδαϊσμένων βερβερικών φυλών. Αντιμέτωπη με την αραβική πίεση, που πλήττει τη Βόρεια Αφρική στα τέλη του ίδιου αιώνα, εμφανίζεται η θρυλική φιγούρα της Εβραίας βασίλισσας Ντίχια ελ-Καχίνα, που θα αποπειραθεί να την αναχαιτίσει. Οι εξιουδαϊσμένοι Βέρβεροι θα πάρουν μέρος στην κατάκτηση της ιβηρικής χερσονήσου και θα θέσουν τα θεμέλια της ιδιαίτερης συμβίωσης μεταξύ Εβραίων και μουσουλμάνων, χαρακτηριστική της ισπανο-αραβικής κουλτούρας.

Ο πιο χαρακτηριστικός μαζικός προσηλυτισμός σημειώνεται μεταξύ Μαύρης Θάλασσας και Κασπίας∙ αφορά το απέραντο βασίλειο των Χαζάρων, τον 8ο αιώνα. Η εξάπλωση του ιουδαϊσμού από τον Καύκασο έως τη σημερινή Ουκρανία γεννά πολλαπλές κοινότητες, που οι μογγολικές επιδρομές του 8ου αιώνα απωθούν μαζικά προς την Ανατολική Ευρώπη. Εκεί, μαζί με τους Ιουδαίους που έρχονται από τις σλαβικές περιοχές του Νότου και τα τωρινά γερμανικά εδάφη, θα θέσουν τις βάσεις της μεγάλης γίντις κουλτούρας6.

Αυτές οι αφηγήσεις για την πολλαπλή καταγωγή των Εβραίων εμφανίζονται, με τρόπο λίγο- πολύ διστακτικό, στη σιωνιστική ιστοριογραφία μέχρι περίπου τη δεκαετία του ’60. Στη συνέχεια θα περιθωριοποιηθούν προοδευτικά, μέχρι να σβήσουν από τη δημόσια μνήμη του Ισραήλ. Οι κατακτητές της πόλης του Δαυίδ, το 1967, όφειλαν να είναι οι απευθείας απόγονοι του μυθικού του βασιλείου και όχι –προς Θεού– οι κληρονόμοι των Βέρβερων πολεμιστών ή των Χαζάρων ιππέων. Οι Εβραίοι διατείνονται λοιπόν ότι πρόκειται για «έθνος» ιδιάζον, το οποίο, μετά από δύο χιλιάδες χρόνια εξορίας και περιπλάνησης, κατέληξε να επιστρέψει στην Ιερουσαλήμ, την πρωτεύουσά του.

Οι θιασώτες αυτής της γραμμικής και αδιάσπαστης αφήγησης δεν επιστρατεύουν μονάχα τη διδασκαλία της Ιστορίας, αλλά επικαλούνται επίσης και τη Βιολογία. Ήδη από τη δεκαετία του ’70, στο Ισραήλ, μια σειρά από «επιστημονικές» έρευνες πασχίζει να αποδείξει, με όλα τα μέσα, τη γενετική γειτνίαση των Εβραίων όλου του κόσμου. Η «έρευνα περί της καταγωγής των πληθυσμών» αποτελεί έκτοτε ένα πεδίο αναγνωρισμένο και δημοφιλές της Μοριακής Βιολογίας, ενώ το χρωμόσωμα Υ αρσενικό έχει καταλάβει τιμητική θέση στο πλευρό της Εβραίας Κλειούς7, σε μια φρενήρη εκστρατεία αναζήτησης της μοναδικότητας της προέλευσης του «περιούσιου λαού». Αυτή η ιστορική σύλληψη συνιστά τη βάση της ταυτοτικής πολιτικής του κράτους του Ισραήλ, και είναι ακριβώς εκεί που εστιάζεται το πρόβλημα. Διότι, πράγματι, σύμφωνα με αυτήν, ο ιουδαϊσμός ορίζεται με κριτήρια αποκλειστικώς εθνοκεντρικά και ουσιοκρατικά, δίνοντας τροφή σε φυλετικές διακρίσεις που κρατούν σε απόσταση τους Εβραίους από τους μη Εβραίους - Άραβες, όπως και Ρώσους μετανάστες ή οικονομικούς μετανάστες.

Το Ισραήλ, εξήντα χρόνια μετά την ίδρυσή του, αρνείται να θεωρήσει τον εαυτό του ως μια δημοκρατία που υπάρχει για τους πολίτες της. Σχεδόν το ένα τέταρτο του πληθυσμού του δεν θεωρούνται Εβραίοι και, σύμφωνα με το πνεύμα των νόμων του, αυτό το κράτος δεν είναι το δικό τους. Από την άλλη όμως, το Ισραήλ εμφανίζεται πάντοτε ως το κράτος των Εβραίων όλου του κόσμου, παρ’ όλο που δεν πρόκειται πλέον για καταδιωγμένους και πρόσφυγες, αλλά για πολίτες με πλήρη δικαιώματα, που ζουν σε απόλυτη ισότητα στις χώρες όπου διαμένουν. Με άλλα λόγια, μια εθνοκρατία δίχως σύνορα δικαιολογεί τις αυστηρές διακρίσεις που εφαρμόζει απέναντι σε ένα τμήμα των πολιτών του, επικαλούμενο τον μύθο του αιώνιου έθνους, που επανασυστήθηκε για να συγκεντρωθεί στη «γη των προγόνων του».

Το να γραφτεί λοιπόν μια καινούργια εβραϊκή ιστορία, πέρα από το σιωνιστικό πρίσμα, δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση. Το φως που διαθλάται αποκτά έντονα εθνοκεντρικά χρώματα. Διότι οι Εβραίοι πάντοτε σχημάτιζαν θρησκευτικές κοινότητες, συγκροτημένες ως επί το πλείστον διά του προσηλυτισμού, σε διάφορα μέρη του κόσμου, άρα δεν αποτελούν ένα «έθνος» φορέα μιας ίδιας και μοναδικής καταγωγής, που μετακινείτο στα πλαίσια μιας περιπλάνησης είκοσι αιώνων.

Η ανάπτυξη κάθε ιστοριογραφίας, όπως, γενικότερα, και η διαδικασία του εκσυγχρονισμού, περνούν κάποτε, ως γνωστόν, από την επινόηση του έθνους. Αυτό απασχόλησε εκατομμύρια ανθρώπους κατά τον 19ο αιώνα και ένα μέρος του 20ού. Το τέλος αυτού του τελευταίου είδε τα όνειρά τους ν’ αρχίζουν να διαλύονται. Όλο και πιο πολλοί ερευνητές αναλύουν, ανατέμνουν και αποδομούν τις μεγάλες εθνικές αφηγήσεις και ιδιαίτερα τους μύθους της κοινής καταγωγής, τόσο αγαπητούς στα χρονικά του παρελθόντος. Οι ταυτοτικοί εφιάλτες του χθες θα δώσουν τη θέση τους, αύριο, σε άλλα όνειρα ταυτότητας. Όπως κάθε προσωπικότητα φτιαγμένη από ρευστές και ποικίλες ταυτότητες, έτσι και η Ιστορία είναι, και αυτή μια ταυτότητα σε κίνηση.

Σημειώσεις:
1. Ιστορικός, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Τελ-Αβίβ, συγγραφέας του Πώς επινοήθηκε ο εβραϊκός λαός, ο Σλόμο Σαντ γεννήθηκε το 1946 στο Λιντς της Αυστρίας και έζησε τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του στα στρατόπεδα Εβραίων. προσφύγων της Γερμανίας. Το 1948, οι γονείς του μεταναστεύουν στο Ισραήλ, όπου και μεγάλωσε. Ξεκίνησε σπουδάζοντας Ιστορία στο πανεπιστήμιο του Τελ-Αβίβ και συνέχισε με κοινωνικές επιστήμες στο Παρίσι. Από το 1985, διδάσκει Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης στο πανεπιστήμιο του Τελ-Αβίβ. • 2. Ιδρυτικό κείμενο του ιουδαϊσμού, η Τορά ή Πεντάτευχος –η εβραϊκή ρίζα yara σημαίνει διδάσκω– συντίθεται από τα πέντε πρώτα βιβλία της Βίβλου: Γένεσις, Έξοδος, Λευιτικόν, Αριθμοί και Δευτερονόμιον. • 3. Δαυίδ Μπεν Γκουριόν και Ισαάκ Μπεν Ζβι, Eretz Israel στο παρελθόν και στο παρόν (1918, στα γίντις), Ιερουσαλήμ, 1980 (στα εβραϊκά), και Μπεν Ζβι, Ο πληθυσμός μας στη χώρα (στα εβραϊκά), Βαρσοβία, Εκτελεστική Επιτροπή της Ένωσης Νεολαίας και του Εθνικού Ιουδαϊκού Ταμείου, 1929. • 4. Δεύτερη μεγάλη εξέγερση των Εβραίων εναντίον των Ρωμαίων υπό τον Σίμωνα Μπαρ Κοχμπά (132-135 μ.Χ.), η οποία, μετά από ταπεινωτικές ήττες των Ρωμαίων, κατέληξε σε ήττα και σφαγή των επαναστατών στο κάστρο Μπετάρ. Οι Εβραίοι θεωρούσαν τον Μπαρ-Κοχμπά ως τον αυθεντικό Μεσσία. (σ.τ.ε.) • 5. Η Μισνά, θεωρούμενη ως το πρώτο έργο της ραβινικής φιλολογίας, ολοκληρώθηκε τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Το Ταλμούδ αποτελεί τη σύνθεση του συνόλου των ραβινικών συζητήσεων σχετικά με τον νόμο, τα έθιμα και την ιστορία των Εβραίων. Υπάρχουν δύο Ταλμούδ: της Παλαιστίνης, γραμμένο μεταξύ του 3ου και του 5ου αιώνα, και της Βαβυλώνας, που ολοκληρώθηκε κατά τα τέλη του 5ου αιώνα. • 6. Ομιλούμενα από τους Εβραίους της Ανατολικής Ευρώπης, τα γίντις είναι μια γλώσσα σλαβογερμανική, που περιέχει επίσης λέξεις προερχόμενες από τα εβραϊκά. • 7. Ως γνωστόν, στην ελληνική μυθολογία η Κλειώ ήταν η μούσα της Ιστορίας.

Shlomo Sand, Μετάφραση από τα γαλλικά: Ελένη Ζαχαροπούλου
Άρδην

Ο αρχαιοελληνικός δρόμος του μεταξιού

| Πέμπτη 15 Οκτωβρίου 2009


Σε μια εποχή που η Κίνα ήταν... μικρότερη από την Ελλάδα,
οι επίγονοι του Αλεξάνδρου είχαν ανοίξει μια «Εγνατία» η οποία κατέληγε στο Πεκίνο!

Είχαν φθάσει οι Αχαιοί στην αρχαία Κίνα; Γιατί οι Κινέζοι αναφέρουν την Ελλάδα με το όνομα «Σελλά»; Ποιος λαός ήταν οι ψηλοί, κοκκινομάλληδες με ανοιχτόχρωμα μάτια, των οποίων οι μούμιες βρέθηκαν στην έρημο Τακλαμακάν; Η αρχαιολογική σκαπάνη φέρνει εσχάτως στο φως εκπληκτικά ευρήματα

Πριν από λίγες ημέρες ξανακοίταξα προσεκτικά τη θέση της στον χάρτη. Θυμήθηκα σαν χθες το ανάγλυφο της χώρας, όπως το είδα σε ένα πάρκο «της Κίνας σε μινιατούρα», κατά την εκεί επίσκεψή μου προ δεκαετίας. Βαδίζοντας μεταξύ του Σινικού Τείχους και της Λάσας του Θιβέτ, είχα ρωτήσει τον ξεναγό μας πώς λένε την Ελλάδα στη γλώσσα τους. Μου αποκρίθηκε: «Σελλά» (λαρισινή προφορά). Ξαφνιασμένος, τον ρώτησα αν αυτή η λέξη έχει κάποιο άλλο νόημα στα κινέζικα. «Οχι» μου είπε «αλλά Αιγαίο σημαίνει Θάλασσα της Αγάπης»...

Η απορία για τις συμπτώσεις με συνόδεψε όλα τα επόμενα χρόνια. Ιδιαίτερα η ομοιότητα του Σελλά με το προομηρικό όνομα Σελλάς (Χώρα του Φωτός) της χώρας μας, με έκανε να φαντάζομαι απογόνους των Αργοναυτών σε ρόλο Μάρκο Πόλο. Βέβαια, ο Αριστέας ο Προκοννήσιος, ο ποιητής του 7ου αιώνα π.Χ. και συγγραφέας των Αριμασπείων Επών, είχε περιηγηθεί μεγάλο μέρος της Ασίας- αλλά είχε φθάσει στην άλλη της άκρη; Η βεβαιότητα του Αλεξάνδρου ότι μετά την Ινδία ο κόσμος τελείωνε, δεν άφηνε περιθώρια για κάτι τέτοιο. Ακόμη και έτσι όμως αυτό δεν σήμαινε ότι δεν θα το έκανε κάποιος επόμενος «για λογαριασμό του». Και, όντως, το λαμπύρισμα της δάδας στα Ιμαλάια φώτισε κάτι που είχα παραβλέψει.

Οταν η Ευρώπη συνάντησε την Κίνα
Τυπικά, ο Αλέξανδρος κατέκτησε και κράτησε την αυτοκρατορία του Δαρείου για μόλις εννέα χρόνια (334-323 π.Χ.), αλλά το σοκ που επέφερε στην ιστορία αυτού του κόσμου έμελλε να κρατήσει αιώνες. Χάρη στην αίγλη του ονόματός του, οι επίγονοι κατόρθωσαν μετά τον θάνατό του να κρατήσουν για δύο αιώνες τα φέουδα που μοιράστηκαν, παρά τους συνεχείς πολέμους μεταξύ τους. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Πείθων που είχε αναλάβει τις ινδικές κτήσεις στην κοιλάδα του Ινδού και ο Εύδεμος που είχε πάρει τη διοίκηση του Παντζάμπ έμειναν στις κτήσεις τους ως το 316 π.Χ., για να πάρει τη θέση τους η ινδική δυναστεία του Τσαντραγκούπτα Μαουρία. Ως τον πρώτο αιώνα π.Χ.- μας λέει η Ιστορία- τις κτήσεις της Δύσης τις κατέλαβαν οι Ρωμαίοι και εκείνες της Ανατολής οι διάδοχοι των Περσών, Πάρθοι. Σε πείσμα της ιστορίας όμως, οι Ελληνες κατόρθωσαν να συστήσουν στα εδάφη του Αφγανιστάν και του Πακιστάν το ΕλληνοΒακτριανό βασίλειο (206-140 π.Χ.) και να το επεκτείνουν ανατολικά, συστήνοντας το Ελληνο-Ινδικό βασίλειο (180 π.Χ.- 10 μ.Χ.) Τότε, με τα πρώτα κύματα των Ούννων (Ξιον Γκνου για τους Κινέζους) να σαρώνουν τα πάντα, τελείωσε το παιχνίδι εξουσίας των Ελλήνων.


Απομεινάρι της εποχής των Ελλήνων στον δρόμο του μεταξιού:
Ναός στο φαράγγι Γκάρνι της Αρμενίας

Οσο για τους Κινέζους... γνωρίζαμε μόνο ότι οι στρατιώτες του Ευθύδημου (με πρωτεύουσα την Αντιόχεια τη Μαργιανή και ορμητήριο την Αλεξάνδρεια την Εσχάτη) είχαν εξερευνήσει τις ερημιές στο τωρινό κινεζικό Τουρκεστάν. Ο Στράβων έγραψε χαρακτηριστικά ότι οι Ελληνο-Βακτριανοί «επέκτειναν την αυτοκρατορία τους μακριά ως την Κίνα και τους Φρύνους (βλ. www.perseus.tufts.edu/cgibin/pte xt? lookup=Strab. +11.11.1 στο Διαδίκτυο). Αλλά λεπτομέρειες για εμπορικές σχέσεις δεν ανέφερε. Τους Κινέζους τους γνώρισαν έμμεσα οι Ρωμαίοι, επειδή εκείνοι πουλούσαν μετάξι στους Πάρθους και οι Πάρθοι στους Ρωμαίους. Η επαφή τους έγινε άμεση μετά το 14 μ.Χ., όταν ο έλληνας πλοίαρχος Εύπαλος έδειξε στον ναύαρχο του Αυγούστου το πώς να εκμεταλλεύεται τους μουσώνες για να συντομεύει το ταξίδι στην Ινδία. Σύμφωνα με τα κινεζικά αρχεία, ως τον 2ο αιώνα οι έλληνες ναυτικοί είχαν φτάσει στο Βιετνάμ και το 166 μ.Χ. επισκέφθηκαν την αυτοκρατορική αυλή του Χουάν Τι, ως απεσταλμένοι του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου. Από τότε και ως τον Μάρκο Πόλο (1266 μ.Χ.) οι Ευρωπαίοι γνώριζαν ότι ο στεριανός δρόμος για την Κίνα ήταν στα χέρια Ούννων και Μογγόλων.

Παράδοξα, συμπτώσεις και ανατροπές
Αυτή η παγιωμένη εικόνα απομόνωσης της Κίνας ανατρέπεται άρδην τα τελευταία χρόνια, από τη διασταύρωση τόσο ιστορικών όσο και αρχαιολογικών ευρημάτων.

Σύμφωνα με το αρχείο του κινέζου ιστορικού Σίμα Κιάν, ο αυτοκράτορας Γου αποφάσισε το 138 π.Χ. να στείλει τον πρεσβευτή του Ζανγκ Κιάν στους λαούς της Δύσης, ψάχνοντας για συμμάχους κατά των Ούννων. Εκείνος, έπειτα από την ατυχή σύλληψή του και αιχμαλωσία δέκα χρόνων στα χέρια των Ούννων, δραπέτευσε και διέσχισε την έρημο του Τακλαμακάν για να συναντήσει... τους «Νταϊουάν» (Δαναοί;). Ηταν λευκοί χωρίς λοξά μάτια και είχαν γενειάδες. Ηταν εκτροφείς υπέροχων αλόγων, είχαν πολύ όμορφα κτίρια και αγάλματα, φέρονταν με σεβασμό στις γυναίκες και... τις άκουγαν. Η περιοχή διέθετε 60.000 οικογένειες και 30.000 στρατιώτες. Με βάση τις γεωγραφικές συντεταγμένες που έδινε ο Ζανγκ Κιάν στην αναφορά του, η πόλη που συνάντησε ήταν η Αλεξάνδρεια η Εσχάτη, στα όρια Φεργάνας και Σογδιανής, στο πέρασμα του Παμίρ. Το πολύ περίεργο είναι ότι στην πόλη αυτή έκοβαν ήδη νομίσματα με μια τεχνική που γνώριζαν μόνον οι Κινέζοι. Συγκεκριμένα, οι βασιλείς Αγαθοκλής και Πανταλέων της Βακτρίας είχαν κυκλοφορήσει- γύρω στο 170 π.Χ. - το πρώτο δυτικό νόμισμα «λευκού χαλκού», από κράμα χαλκού- νικελίου σε αναλογία 75/25. Προφανώς, κάποιοι είχαν προλάβει να κάνουν εισαγωγές...


Ελληνικά γράμματα χαραγμένα σε νόμισμα από κινεζικό μέταλλο, νωπογραφία έλληνα στρατιώτη, υφαντό με Κένταυρο, μια μούμια δίμετρου λευκού με νεκρική προσωπίδα, βουδιστής μοναχός με δυτικά χαρακτηριστικά και γαλάζια μάτια, Βούδας με ελληνικά φτερά Νίκης... Ολα είναι ευρήματα στην Κίνα, κομμάτια του έπους των πιονιέρων στο άνοιγμα του δρόμου προς αυτήν.

Ο Ζανγκ προχώρησε στη Βακτρία και έφθασε ως την Ινδία. Επέστρεψε- έπειτα από μία ακόμη αιχμαλωσία στα χέρια των Ούννων- και πληροφόρησε τον αυτοκράτορα για τα θαυμαστά που είδε. Τον αυτοκράτορα τον ενδιέφερε κυρίως η αγορά των αλόγων που είχαν οι Ελληνες, αλλά μαζί με αυτό ξεκίνησε το αλισβερίσι που, τον 19ο αιώνα, βαφτίστηκε από τον γερμανό μελετητή von Richthofen «δρόμος του μεταξιού». Τους Ελληνες αντικατέστησαν στη συνέχεια οι Σκύθες, οι οποίοι πιεζόμενοι από τους Ούννους εισέβαλαν στη Βακτρία και στην Ινδία, για να δημιουργήσουν την αυτοκρατορία του Κουσάν, ώσπου την περιοχή κατέλαβε η Κίνα (70 μ.Χ.). Τα καραβάνια έφευγαν από την Κίνα με μετάξι, κεραμικά και σιδηρικά και επέστρεφαν με χρυσό, ελεφαντόδοντο και γυάλινα αντικείμενα. Ωστόσο οι επιθέσεις από ληστές ήταν συχνές. Για την προστασία του εμπορίου, το νεότευκτο Σινικό Τείχος επεκτάθηκε δυτικά, ως την έρημο Τακλαμακάν.

Τα σημάδια και η μεγάλη έκπληξη
Το πέρασμα των καραβανιών από την έρημο αυτή ανά τους αιώνες άφησε πάμπολλα σημάδια πίσω του. Οι πρώτοι δυτικοί μελετητές που έφθασαν στην περιοχή το 1900- ο Σουηδός γεωγράφος Sven Ηedin και ο Ούγγρος Αurel Stein- βρήκαν πολλά από αυτά, όπως και 2.000 χειρόγραφα που εξιστορούσαν τα δρομολόγια του δρόμου του μεταξιού τους προηγούμενους αιώνες. Ακολουθώντας τον δρόμο στις περιοχές της Κίνας, έβρισκαν παντού επιρροές από την τέχνη των Ελλήνων: Γεωμετρικά σχέδια στα υφαντά και στα κεραμικά, αγάλματα φτερωτών αλόγων, απεικονίσεις του Βούδα με φτερά αγγέλου... αλλά και ζωγραφιές με έλληνες στρατιώτες και Κενταύρους. Πολλοί σύγχρονοι αρχαιολόγοι επιμένουν ότι και ο πήλινος στρατός, που συνόδευσε το 210 π.Χ. τον αυτοκράτορα Κιν στον τάφο, είχε πηγή έμπνευσης τα αγάλματα των Ελλήνων!

Αλλά η μεγάλη έκπληξη ήλθε όταν πέρασε το «καθαρτήριο» της Πολιτιστικής Επανάστασης και η Κίνα άρχισε να ανασκάπτει επιστημονικά το παρελθόν της: Η έρημος Τακλαμακάν μόνον έρημη δεν ήταν. Θαμμένες πόλεις βρέθηκαν κάτω από τις αμμοθίνες της και τάφοι με μούμιες άρχισαν να έρχονται στην επιφάνεια. Δεκάδες μούμιες χιλιετηρίδων, τέλεια διατηρημένες από την ξηρασία. Ωστόσο... οι νεκροί δεν ήταν Κινέζοι! Ηταν ψηλοί, κοκκινομάλληδες, με ανοιχτόχρωμα μάτια. Οι πιο παλιοί ανάγονταν στο 1800 π.Χ. και οι πιο πρόσφατοι στο 300 π.Χ. Μεταξύ αυτών ήταν και ένα μωρό ενός έτους, που είχε στη θέση των ματιών του γαλάζιες πέτρες, και κάποιες γυναίκες, του 4ου και 3ου π.Χ. αιώνα, που φορούσαν μυτερά καπέλα όπως οι Αμαζόνες. Τι συνέβαινε; Ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι και πώς ζούσαν σε μια περιοχή τελείως άνυδρη;


Η έρημος του Τακλαμακάν συνεχίζει να απειλεί τις παρυφές της Αλεξανδρείας Εσχάτης.
Κάτω όμως από τους αμμολόφους φύλαξε καλά κρυμμένα τα μυστικά ενός χαμένου κρίκου της Ιστορίας

Για το τελευταίο ερώτημα η απάντηση είναι μάλλον γεωλογική: Η έρημος Τακλαμακάν βρίσκεται πολύ χαμηλότερα από το επίπεδο της θάλασσας και- σε παλιότερη εποχή, με άλλο κλίμα- ήταν πιθανότατα εύφορη πεδιάδα με λίμνη.

Κατά τα λοιπά, τα απρόσμενα αυτά ευρήματα- της δεκαετίας του 1990- δημιούργησαν μεγάλο μειονοτικό πρόβλημα στην Κίνα. Οι τουρκογενείς Ουιγούροι της περιοχής άρχισαν να λένε ότι οι μούμιες αποδείκνυαν ότι κατάγονταν από μη Κινέζους, τους Τοχάριους, άρα και η γύρω χώρα έπρεπε να γίνει αυτόνομη. Ολοι θυμήθηκαν τους αρχαίους κινεζικούς μύθους για έναν λευκό λαό στα δυτικά, ψηλό, με πράσινα και γαλανά μάτια, και βοστρυχωτά γένια. Επειτα από πολλές διελκυστίνδες, η κινεζική κυβέρνηση δέχτηκε να γίνει εξέταση DΝΑ από κοινή ομάδα ερευνητών από πανεπιστήμια της Κίνας, της Σουηδίας και των ΗΠΑ.

Τα πορίσματα από το DΝΑ ξεκαθάρισαν ένα πράγμα: Οι μούμιες δεν είχαν καμία σχέση με τους Ουιγούρους Τούρκους, οι οποίοι άλλωστε είχαν καταλάβει την περιοχή μόλις τον 9ο αιώνα μ.Χ. Αλλά δεν επήλθε συμφωνία για τίποτε από τα υπόλοιπα. Οι ανθρωπολόγοι είχαν βρει γονιδιώματα που παραπέμπουν άλλοτε σε Κιμμέριους Κέλτες της Κριμαίας, άλλοτε σε Σκύθες του Κιργιστάν και άλλοτε σε κατοίκους της Ανατολικής Μεσογείου.

Τι λένε οι αρχαιολόγοι; Πολύ απλά, ότι τα σχέδια των ρούχων των νεκρών έχουν ελληνικής τεχνοτροπίας μοτίβα. Μάλιστα, ένα από τα εγχάρακτα ταφικά αναθήματα φέρει το σύμβολο της γνωστής σβάστικας. Ακόμη πιο εντυπωσιακά, μια μούμια που βρέθηκε πολύ νοτιότερα της ερήμουστο Γινγκπάν της ΝΔ Κίνας- χρονολογείται από το 1000 π.Χ., έχει ύψος γύρω στο 1.90(!) και φέρει χρυσή νεκρική προσωπίδα, κατά το συνήθειο των Μυκηναίων.

Μα... υπάρχει ιστορική διασταύρωση; Εχουμε ξανακούσει ποτέ για τέτοιον λαό; Ψάχνοντας στα κείμενα του Πλίνιου του Πρεσβύτερου (ΧΧΙV, Τaprobane) βρίσκουμε μια απροσδόκητη περιγραφή των Κινέζων, από έναν πρεσβευτή της Κεϋλάνης, προς τον αυτοκράτορα Κλαύδιο: «Ο πατέρας μου έχει επισκεφθεί συχνά τη χώρα τους. Αυτοί οι άνθρωποι ξεπερνούν στο ύψος τους συνηθισμένους ανθρώπους, έχουν πυρόξανθα μαλλιά και γαλανά μάτια...». Σημειωτέον ότι ένας επισκέπτης από την Κεϋλάνη προφανώς θα πήγαινε στην Κίνα με πλοίο και θα έπιανε λιμάνι στη νοτιοδυτική μεριά της, κοντά στο Γινγκπάν.

Επειτα από αυτό, η φαντασία οργιάζει. Βρήκαμε, μήπως, πού κατέληξαν οι Μυκηναίοι, όταν μετανάστευσαν λόγω κλιματικής αλλαγής μετά τον Τρωικό Πόλεμο; Τα κείμενα των Χετταίων μιλούν για τους Αχιγιάβα (Αχαιούς) που προχώρησαν πολεμώντας μέσα από τη Συρία. Αλλά και οι Κιμμέριοι σάρωσαν εκείνα τα μέρη, για να καταλήξουν να γίνουν οι Πάρθοι. Μήπως, απλά, βρήκαμε αυτούς που τους κυνήγησαν ως την εσχατιά της Γης και τους εξολόθρευσαν, κλέβοντας ακόμη και τα ταφικά τους έθιμα; Κάποτε, η αλήθεια θα έλθει στο φως.

Βούδας... Αρσάκειος
Το άνοιγμα του δρόμου του μεταξιού έδωσε ανατολικούς ορίζοντες όχι μόνο στους εμπόρους αλλά και στους απόστολους νέων ιδεών. Τα κινεζικά χρονικά αναφέρουν ότι ένας από τους πρώτους κήρυκες του ινδογενούς βουδισμού στην Κίνα ήταν ο Αν Σινγκάο. Ηταν ευγενούς καταγωγής, από τον βασιλικό οίκο των Ανξί, της χώρας του. Το όνομα Ανξί είναι η απόδοση στα κινεζικά του ονόματος Αρσάκης, της γνωστής δυναστείας που βασίλεψε στους Πάρθους μεταξύ του 240 π.Χ. και του 224 μ.Χ., με πρωτεύουσα την Αντιόχεια Μαργιανή (ή Μερβ). Λίγο μετά τον Αν Σιγκάο, στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ., ένας άλλος βουδιστής ιεραπόστολος στην Κίνα είχε «αρσάκειο όνομα», ο Αν Ξουάν. Επίσης, την ίδια εποχή, εμφανίστηκε στην Νταρόν της Αρμενίας ομάδα βουδιστών από την Ινδία, για τους οποίους ο μελετητής Ε. Seldeslachts ισχυρίζεται ότι τουλάχιστον οι δύο αρχηγοί τους ήταν Ελληνες του πρώην ελληνο-ινδικού βασιλείου. Να ήταν οι απόστολοι αυτοί δημιουργήματα της τότε παγκοσμιοποιημένης κρίσης, μια μείξη ελληνικής φιλοσοφίας με τον φιλειρηνικό τρόπο ζωής που δίδασκε ο ινδός «πεφωτισμένος πρίγκιψ»;


Ο αγώνας των ακριτών του Αλεξάνδρου στην Κεντρική Ασία
αποτυπωμένος υπέροχα σε κτέρισμα του θησαυρού των Σκυθών

Οποια και αν ήταν η ακριβής καταγωγή των αποστόλων του βουδισμού στην Κίνα, το γεγονός είναι ότι ο δρόμος του μεταξιού λειτούργησε τελικά ανασχετικά στη μετατροπή της μεγάλης αυτής χώρας σε μουσουλμανική. Αντίθετα, η ιστορία παίζει τελευταία ένα περίεργο πολιτικοθρησκευτικό παιχνίδι: Οπως διαβάσαμε στην επίσημη ιστοσελίδα της κινεζικής πρεσβείας στην Αυστραλία, η κυβέρνησή της προωθεί από το 2006 το... πάντρεμα του κομμουνισμού με τον βουδισμό. «Η ανισοκατανομή του πλούτου και ο καταναλωτισμός δεν έχουν εγείρει μόνον άγχος και εντάσεις στη μοντέρνα Κίνα» γράφει, «αλλά και ένα ιδεολογικό κενό. Πολλοί αισθάνονται χαμένοι, πνευματικά και ηθικά. Οι ιερείς του βουδισμού πιστεύουν ότι η κοσμοθεωρία τους προσφέρει την αναγκαία πνευματική γαλήνη για να γεμίσει αυτό το κενό». Τον νέο αυτό προσανατολισμό, οι κομματικοί αξιωματούχοι που τον εμπνεύστηκαν τον ονομάζουν «αρμονική κοινωνία της Κίνας». Μας βαυκαλίζει η ιδέα ότι πρόκειται για την τελευταία συμβολή της Ελληνιστικής εποχής στη διαμόρφωση του κόσμου μας.

Τάσος Καφαντάρης
Το Βήμα

Ισόβια κάθειρξη στον Κολόμβο...

| Δευτέρα 12 Οκτωβρίου 2009

Κόκκινη μπογιά πεταμένη στο άγαλμα του Κολόμβου,
μία μέρα πριν από την επέτειο της ανακάλυψης της Αμερικής

Η εικόνα του Χριστόφορου Κολόμβου έχει χειροτερέψει τα τελευταία χρόνια στα αμερικανικά σχολεία. Και πολλές πολιτείες δεν θα τιμήσουν καν τη σημερινή «Ημέρα του Κολόμβου».

Αν και η διδασκαλία διαφέρει από σχολείο σε σχολείο, πολλοί δάσκαλοι προσπαθούν να παρουσιάσουν μια πιο ισορροπημένη εικόνα γι΄ αυτά που συνέβησαν όταν ο Κολόμβος έφτασε το 1492 στην Καραϊβική, και ιδιαίτερα για την τύχη των ιθαγενών πληθυσμών. «Η ορολογία έχει αλλάξει, κανείς δεν λέει πια ότι ο Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική», λέει ο Τζέιμς Κραχτ, υπεύθυνος ακαδημαϊκών υποθέσεων στη Σχολή Εκπαίδευσης και Ανθρώπινης Ανάπτυξης του Τέξας. «Πώς είναι δυνατόν να ανακάλυψε την Αμερική αφού ζούσαν ήδη άνθρωποι εκεί;».

Στο Τέξας, οι μαθητές της Ε΄ Δημοτικού μαθαίνουν για την «Κολομβιανή Ανταλλαγή»: εκτός από τον χρυσό, το σιτάρι και τα άλλα αγαθά που μεταφέρονταν διά μέσου του Ατλαντικού, οι έποικοι μετέφεραν και ασθένειες που αποδεκάτισαν τους εγχώριους πληθυσμούς.

Στο ΜακΝτόναλντ της Πενσιλβάνια, 50 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Πίτσμπουργκ, οι μαθητές της Δ΄ Δημοτικού δίκασαν φέτος τον Κολόμβο με τις κατηγορίες της κλοπής και της κακής αντιπροσώπευσης του ισπανικού θρόνου. Τον έκριναν ένοχο και τον καταδίκασαν σε ισόβια κάθειρξη.

Τα σχολεία της Νέας Υόρκης, της Ουάσιγκτον και του Σικάγου θα κλείσουν για τη σημερινή επέτειο, ενώ αντίθετα τα σχολεία του Μαϊάμι, του Ντάλας, του Λος Άντζελες και του Σιάτλ θα παραμείνουν ανοιχτά. Ιδιαίτερα ευαίσθητο είναι το ζήτημα σε περιοχές με μεγάλους πληθυσμούς αυτοχθόνων Αμερικανών. Ο Κραχτ θυμάται ότι στα παλιά βιβλία της Ε΄ Δημοτικού υπήρχε μια φωτογραφία που έδειχνε τον Κολόμβο να αποβιβάζεται με μια τεράστια σημαία κι έναν σταυρό. «Οι αυτόχθονες τον περίμεναν ανυπόμονα, με ένα χαμόγελο στα χείλη: τι να μας φέρνει άραγε; Ε, λοιπόν, τους έφερνε ευλογιά και κανείς τους δεν θα ζούσε για καιρό».

Τις δεκαετίες του ΄60 και του ΄70, αλλά και όσο πλησίαζε η 500ή επέτειος της απόβασης, το 1992, άρχισε να δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στις βιαιότητες που διαπράχθηκαν εναντίον των Ινδιάνων της φυλής Ταΐνο. Δεν λείπουν και οι υπερβολές. Σε ένα σχολείο του Νιου Τζέρσεϊ οι μαθητές υποχρεώθηκαν μια χρονιά να σταθούν όρθιοι στην καφετέρια και να παραμείνουν νηστικοί όσο άλλοι μαθητές τούς χλεύαζαν και τους τρομοκρατούσαν. Ο δάσκαλός τους ήθελε με τον τρόπο αυτό να δείξει στους μαθητές πόσο υπέφεραν οι Ινδιάνοι από τον Κολόμβο...

«Κάθε ήρωας είναι για κάποιους άλλους αχρείος», λέει ο Φελίπε Φερνάντεθ-Αρμέστο, που έχει γράψει αρκετά βιβλία για τον Κολόμβο. «Ο ηρωισμός και η αχρειότητα αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος».

Πάνω από τρία εκατομμύρια νεκροί
«ΟΙ ΙΣΠΑΝΟΙ δεν δίσταζαν να μαχαιρώνουν Ινδιάνους κατά δεκάδες ή να κόβουν φέτες από τα σώματά τους για να δοκιμάσουν την κόψη των λεπίδων τους. Δύο από τους υποτιθέμενους χριστιανούς συνάντησαν μια μέρα δύο παιδιά, τα οποία κρατούσαν από έναν παπαγάλο. Οι Ισπανοί πήραν τους παπαγάλους από τα παιδιά και για να διασκεδάσουν τα αποκεφάλισαν (...) Όταν έφτασα στην Ισπανιόλα, το 1508, ζούσαν στο νησί 60.000 άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων των Ινδιάνων. Άρα, από το 1494 μέχρι το 1508 περισσότεροι από τρία εκατομμύρια άνθρωποι είχαν αφανιστεί εξαιτίας του πολέμου, της δουλείας και των ορυχείων.

Ποιος, από τις μελλοντικές γενιές, θα μπορέσει να το πιστέψει;».

(Από τη μαρτυρία του Βαρθολομαίου ντε Λας Κάσας, ο οποίος συμμετείχε ως νεαρός ιερέας στην κατάληψη της Κούβας. Δημοσιεύεται στο βιβλίο του Χάουαρντ Ζιν «Ιστορία του λαού των Ηνωμένων Πολιτειών», εκδ. Αιώρα)

Μιχάλης Μητσός
Τα Νέα

Χριστόφορος Κολόμβος

| Παρασκευή 9 Οκτωβρίου 2009

Μετά από πέντε αιώνες, ο Χριστόφορος Κολόμβος παραμένει μία μυστηριώδης και αντιφατική προσωπικότητα. Ένας από τους μεγαλύτερους θαλασσοπόρους, οραματιστής και ιδιοφυία, μυστικιστής, εθνικός ήρωας, αποτυχημένος διοικητής, αφελής επιχειρηματίας, αδίστακτος και άπληστος ιμπεριαλιστής, είναι μερικοί μόνο από τους χαρακτηρισμούς που του έχουν αποδοθεί.

Ο Χριστόφορος Κολόμβος γεννήθηκε στη Γένοβα το 1451, μεγαλύτερος γιος του Δομίνικου Κολόμβου και της Σουζάνα Φονταναρόσα. Ως νεαρός, ο Κολόμβος εργαζόταν στην οικογενειακή επιχείρηση του πατέρα του, στην επεξεργασία και πώληση μαλλιού. Όμως, τελικά, στράφηκε στη θάλασσα και αφιερώθηκε στη θαλασσινή ζωή ήδη από τα εφηβικά του χρόνια.

Το 1474 ο Κολόμβος επιβιβάστηκε ως ναύτης σε ένα πλοίο με προορισμό τη Χίο. Αυτό ήταν το πρώτο του μεγάλο ταξίδι και αποδείχθηκε επικερδές, καθώς απέκτησε οικονομική ανεξαρτησία από την οικογένειά του. Ο Κολόμβος παρέμεινε στη Χίο ένα χρόνο και σίγουρα δεν έμεινε ανεπηρέαστος από τον πολιτικό, εμπορικό και θρησκευτικό αναβρασμό που επικρατούσε στην περιοχή.

Το 1477 ο Κολόμβος εγκαταστάθηκε στη Λισαβόνα, όπου ανθούσε μία μεγάλη κοινότητα Γενοβέζων. Σύντομα τον ακολούθησε και ο αδερφός του, Βαρθολομαίος, για να εργαστεί ως χαρτογράφος και να μελετήσει γεωγραφία. Οι δύο αδερφοί εργάζονταν ως σχεδιαστές σε εργαστήριο κατασκευής χαρτών και ως συλλέκτες βιβλίων.

Συνέχιζε φυσικά να ταξιδεύει σε όλο τον γνωστό τότε κόσμο. Ανάμεσα στα ταξίδια του συνάντησε και παντρεύτηκε τη Φελίπα Περεστρέλο ε Μονίζ, που προερχόταν από μία σχετικά φτωχή αλλά ευγενικής καταγωγής οικογένεια. Αμέσως μετά τον γάμο του, το 1478 ή 1479, το ζευγάρι μεταφέρθηκε στο Πόστο Σάντο στα Νησιά της Μαδέρας, όπου ο αδερφός της Φελίπα είχε αναλάβει τη διοίκηση, κληρονομώντας τη θέση από τον πατέρα του. Λίγο μετά γεννήθηκε ο γιος τους, Ντιέγκο, το 1480 ή 1481. Ο Κολόμβος και η Φελίπα μετακόμισαν σε ένα μεγαλύτερο νησί της Μαδέρας. Πιστεύεται ότι η σύζυγος του Κολόμβου πέθανε λίγο αργότερα.

Τα επόμενα χρόνια ήταν γεμάτα από ταξίδια. Η εμπειρία όλων αυτών των χρόνων οδήγησε τελικά στη γέννηση του σχεδίου του να φθάσει στην Ανατολή πηγαίνοντας δυτικά, αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «Επιχείρηση των Ινδιών». Χάρη στον γάμο του με τη Φελίπα, της οποίας η οικογένεια ανήκε στην τάξη των Πορτογάλων ευγενών, ο Κολόμβος απέκτησε πρόσβαση όχι μόνο στην πορτογαλική αυλή και στον βασιλιά, αλλά και σε μια εκτεταμένη συλλογή χαρτών του πατέρα της Φελίπα. Αν και σχετικά φτωχή, η οικογένεια είχε διατηρήσει τις επαφές της με την αυλή, ενώ στα χαρτιά του αποθανόντος κυβερνήτη, ο Κολόμβος βρήκε ένα θησαυρό πληροφοριών συμπεριλαμβανομένων χαρτών, σχεδιαγραμμάτων για τα ωκεάνια ρεύματα, συνεντεύξεων με ναύτες κ.ά.

Στη διαμόρφωση του σχεδίου του συνέβαλαν η σχέση του με τη γενοβέζικη κοινότητα στη Πορτογαλία, αλλά και οι συναναστροφές του με Ιταλούς και Πορτογάλους εμπόρους. Επέκτεινε με αυτό τον τρόπο τις γνώσεις του για τον Ατλαντικό Ωκεανό. Μετά από οχτώ χρόνια ναυτικής εμπειρίας στον Ατλαντικό και πρόσβασης σε όλη τη σχετική βιβλιογραφία της εποχής, ο Κολόμβος ήταν πεπεισμένος ότι μπορούσε να φτάσει στην Άπω Ανατολή σαλπάροντας δυτικά.

Για ένα τόσο μεγάλο ταξίδι, όμως, έπρεπε να βρεθεί χρηματοδότης. Για έναν εξερευνητή του 15ου αιώνα, η βασιλική χορηγία ήταν αναγκαιότητα, όχι επιλογή. Ποιος άλλος από τον μονάρχη θα μπορούσε να προωθήσει την κυριαρχία, να νομιμοποιήσει την ανακάλυψη, να συνάψει διπλωματικές σχέσεις, να αποικίσει τη γη, να προστατεύσει και να υπερασπίσει την νέα αποικία, να φτιάξει νόμους, να επιβλέψει την εκμετάλλευση των πόρων και να δημιουργήσει μια υπερπόντια κυβέρνηση; Είναι κάτι παραπάνω από σύμπτωση ότι η Εποχή των Ανακαλύψεων συνέπεσε με την εμφάνιση των πρώτων αμιγώς εθνικών κυβερνήσεων στη δυτική Ευρώπη. Αυτό που είχαν μάθει οι Πορτογάλοι, κατά τη διάρκεια των εξερευνήσεων του πρίγκιπα Ερρίκου, ήταν ότι για την προώθηση νέων εξερευνήσεων και ανακαλύψεων απαιτούνταν μια ισχυρή πολιτική και στρατιωτική βάση. Επιπροσθέτως, απαραίτητη για την επιτυχία οποιασδήποτε εμπορικής επιχείρησης ήταν η υποστήριξη της αστικής τάξης. Στην πραγματικότητα, οι εξερευνητές συχνά υπηρετούσαν ως πράκτορες της αστικής τάξης με βασιλική συγκατάθεση.

Η απόφαση του Κολόμβου να αναζητήσει βασιλική προστασία στην Πορτογαλία φαινόταν καλή ιδέα. Ο πορτογαλικός θρόνος, με κάποιες διακοπές, είχε ενθαρρύνει και υποστηρίξει τις εξερευνήσεις για παραπάνω από ένα αιώνα, και σχεδόν όλες οι νέες ανακαλύψεις στον Ατλαντικό ανήκαν στους Πορτογάλους. Επιπλέον, ήταν γνωστό ότι ο μονάρχης που βασίλευε, ο Γεώργιος Β’, είχε προσωπικά δεσμευτεί να ανακαλύψει την θαλάσσια οδό που θα οδηγούσε απευθείας στον Ινδικό Ωκεανό και την Άπω Ανατολή. Το ανεκπλήρωτο όνειρο του πρίγκιπα Ερρίκου να περιπλεύσει την Αφρική έγινε ένα από τα πάθη του βασιλιά Γεωργίου Β’. Εξάλλου, ο βασιλιάς ήταν ανένδοτος στην υποστήριξή του στο αφρικανικό εμπόριο και τον εκχριστιανισμό των ιθαγενών.

Σύμφωνα με την παράδοση, το 1484 ο βασιλιάς άκουσε την πρόταση του Κολόμβου να σαλπάρει με προορισμό την Ανατολή πηγαίνοντας δυτικά και παρέπεμψε την υπόθεση στο Συμβούλιο για τις Γεωγραφικές Υποθέσεις. Μετά από μία δημόσια ακρόαση, το Συμβούλιο απέρριψε το αίτημα, επιχειρηματολογώντας ότι ήταν πολύ ακριβό, ότι ο Κολόμβος ήταν μόνο ένας «οραματιστής», ότι είχε άδικο όσον αφορά στις αποστάσεις και τις μετρήσεις, ότι στην Δύση βρίσκονταν μόνο ανάξιοι λόγου «βράχοι», και ότι τέτοιο σχέδιο ήταν αντίθετο με τη δέσμευση της Πορτογαλίας να βρει έναν ανατολικό δρόμο για την Κίνα, περιπλέοντας την Αφρική.

Μετά την αποτυχία του να βρει υποστήριξη από τις βασιλικές αυλές της Πορτογαλίας, της Γαλλίας και της Αγγλίας, ο Κολόμβος πήρε το γιο του και μετακόμισε στην Ισπανία, το 1485. Επίμονος όπως ήταν, η πρόθεσή του ήταν να προσεγγίσει τους Ισπανούς μονάρχες και να τους εκθέσει το σχέδιό του.

Μία από τις πρώτες στάσεις του Κολόμβου στην Ισπανία ήταν το μοναστήρι Λα Ραμπίντα. Εκεί ο Κολόμβος βρήκε ένθερμη υποστήριξη από τους καλόγερους, μερικοί από τους οποίους έγιναν οι πιο πιστοί οπαδοί του σχεδίου του. Μέσω αυτών γνωρίστηκε με ισχυρούς ευγενείς, οι οποίοι τον συνέστησαν στην αυλή του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας.

Απ’ ό,τι φαίνεται, ο Κολόμβος μετακόμισε στη Σεβίλη το 1485 και στο διάστημα μεταξύ Μαΐου 1486 και Σεπτεμβρίου 1487, συντηρούνταν με έξοδα της βασίλισσας. Αν και ενδιαφερόταν για τις ιδέες του, το βασιλικό ζεύγος ήταν πολύ απασχολημένο με τη διεξαγωγή πολέμων και την εδραίωση της εξουσίας για να λάβει σοβαρά υπόψη το σχέδιό του. Τελικά, το 1487, ο Κολόμβος παρουσίασε την ιδέα του σε μία επιτροπή από ειδικούς που κλήθηκε να ακούσει την υπόθεση. Οι αποκαλούμενοι «Σοφοί της Σαλαμάνκα» ήγειραν πληθώρα αντιρρήσεων και στο τέλος απέρριψαν το σχέδιο. Μεταξύ των λόγων της απόρριψης ήταν ότι ο ωκεανός ήταν πολύ μεγάλος για να τον διασχίσει κανείς.

Σε αυτά τα «χρόνια της μεγάλης αγωνίας», όπως αποκαλούσε ο Κολόμβος τα χρόνια που ξόδεψε κάνοντας αιτήσεις στους μονάρχες, το 1492 πρέπει να φαινόταν ανέλπιδο. Βρισκόταν χωρίς κεφάλαιο, όλες του οι αιτήσεις είχαν απορριφθεί από την αυλή και τώρα είχε δύο γιους να συντηρεί, τον Ντιέγκο και τον Φερνάνδο, που γεννήθηκε από τον δεσμό του με την Μπεατρίς Ενρίκες ντε Αράνα.

Τις τελευταίες εβδομάδες του 1491, ο Κολόμβος έκανε μια τελική αίτηση. Και πάλι το σχέδιό του απορρίφθηκε. Αν και είχε κατορθώσει να καταρρίψει τις αμφιβολίες πολλών επιστημονικών συμβούλων και ακαδημαϊκών, αυτή τη φορά η απόρριψη οφειλόταν κυρίως στις υπερβολικές απαιτήσεις του για τίτλους, αποδοχές και ανταμοιβές. Η απαίτηση του για πληρωμή (ένα δέκατο όλων των πλούτων των Ινδιών, τον βαθμό του Ναυάρχου του Ωκεανού και τον τίτλο του Αντιβασιλέα και Κυβερνήτη των Ινδιών) προκάλεσε την ευθεία άρνηση των μοναρχών. Τελικά, ο θησαυροφύλακας του Φερδινάνδου έπεισε τον βασιλιά να αναιρέσει την απόφασή του. Μετά από αρκετές εβδομάδες διαπραγματεύσεων, ο Κολόμβος έφυγε για το Πάλος ντε λα Φροντέρα τον Απρίλιο του 1492.

Την αποστολή του Κολόμβου αποτελούσαν δύο καραβέλες (μικρά ελαφρά πλοία), το Pinta και το Santa Clara, πιο γνωστό ως Nipa, και μία ναυρχίδα, ονόματι Santa Marνa. Τα πλοία μετέφεραν προμήθειες ενός χρόνου, σε μία εποχή όπου δύο εβδομάδες στη θάλασσα θεωρούνταν μεγάλο ταξίδι. Στις 3 Αυγούστου 1492, ο στολίσκος ξεκίνησε το ταξίδι του προς τη Δύση. Μετά από μια στάση στις Κανάριους Νήσους, στις 6 Σεπτεμβρίου, άφησε πίσω του τον γνωστό κόσμο. Στις 12 Οκτωβρίου, 2 ώρες μετά τα μεσάνυχτα, ο Ροντρίγκο ντε Τριάνα, από το παρατηρητήριο του Pinta φώναξε «στεριά». Την αμοιβή που δικαιούνταν αυτός που πρωτοέβλεπε ξηρά, κατακράτησε ο Κολόμβος ισχυριζόμενος ότι πρώτος είδε φώτα κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Μια νέα εποχή άρχισε για την ανθρωπότητα, στις 12 Οκτωβρίου 1492. Ο Κολόμβος ύψωσε το βασιλικό λάβαρο και σύντομα οι περίεργοι ιθαγενείς βγήκαν από τις κρυψώνες τους και χαιρέτησαν τους επισκέπτες. Το μέρος της άφιξης του Κολόμβου παραμένει αντικείμενο διαμάχης. Ο Κολόμβος διεκδίκησε το νησί εν ονόματι του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας και το ονόμασε Σαν Σαλβαδόρ αλλά κανείς δεν γνωρίζει σίγουρα ποιο νησί ήταν. Περισσότερα από δέκα νησιά στις Μπαχάμες ταιριάζουν στην περιγραφή που έδωσε ο Κολόμβος στο ημερολόγιό του: μεγάλο, επίπεδο, με πράσινα δέντρα και πολύ νερό.

Οι ιθαγενείς ήταν φιλικοί και ανοιχτοί στο εμπόριο με τους ναύτες. Αντάλλασσαν τα πάντα με τα πάντα και δεν έδειχναν κανένα φόβο για τα ισπανικά σπαθιά. Ο Κολόμβος ονόμασε τους ιθαγενείς Ινδιάνους, καθώς πίστευε ότι είχε φτάσει στις Ινδίες. Την τρίτη μέρα, ο Κολόμβος πήρε μαζί του 6-7 «Ινδιάνους» ως οδηγούς και περιπλανήθηκε σε τρία ακόμη νησιά στις Μπαχάμες. Για τρεις μήνες, ο στολίσκος έπλεε στην Καραϊβική, επισκεπτόμενος νησιά, την ομορφιά των οποίων οι Ευρωπαίοι δεν έβρισκαν λόγια να περιγράψουν. Μέχρι το τέλος του μήνα, ο Κολόμβος έφτασε στην ακτή της Κούβας. Ήταν πεπεισμένος ότι η Ισπανιόλα, όπως είχε ονομάσει τη στεριά στην οποία είχε φτάσει, ήταν η Ιαπωνία, ένα από τα μέρη που είχε εξυμνήσει ο Μάρκο Πόλο. Παρά το γεγονός ότι οι ντόπιοι οδηγοί του είπαν ότι ήταν νησί, ο Κολόμβος ήταν σίγουρος ότι η Κούβα ήταν ένα ακρωτήριο της μεγάλης χώρας Κατάι.

Τελικά οι Ισπανοί, εγκατέλειψαν την Καραϊβική για να επιστρέψουν στην Ευρώπη. Πίσω τους άφησαν 30 άνδρες, οι οποίοι δημιούργησαν τη Λα Ναβιδάδ, την πρώτη αποικία στον Νέο Κόσμο.

Με την επιστροφή του στην Ισπανία, ο Κολόμβος γνώρισε τη δόξα. Περιέγραψε το ταξίδι και τα εξωτικά μέρη που είχε επισκεφθεί και του αποδόθηκαν όλες οι ανταμοιβές και οι τίτλοι που είχε ζητήσει. Έλαβε 1.000 δουβλόνια και έγινε «Ναύαρχος των Ωκεανών». Ο Κολόμβος παρότρυνε τους Ισπανούς βασιλείς να εξοπλίσουν μια δεύτερη αποστολή και τους υποσχέθηκε χρυσό, πλούτη, και εκχριστιανισμό των ιθαγενών. Ο Ναύαρχος αυτή τη φορά δεν δυσκολεύτηκε να πείσει τον ισπανικό θρόνο να χρηματοδοτήσει στο δεύτερο ταξίδι.

Για να αποτρέψει τυχόν πορτογαλικές διεκδικήσεις, φθάνοντας στην Ισπανία, ο Κολόμβος έστειλε επιστολή στον Πάπα Αλέξανδρο ΣΤ’, περιγράφοντας τις ανακαλύψεις του με όλες τις λεπτομέρειες που θεωρούσε ότι μπορεί να αποκαλύψει. Μια παπική βούλλα εκδόθηκε τον Μάιο του 1493 αποδίδοντας τον έλεγχο όλων των ανακαλύψεων του Κολόμβου στους μονάρχες της Ισπανίας.

Το δεύτερο ταξίδι του ξεκίνησε από το Καντίθ στις 25 Σεπτεμβρίου 1493. Αυτή τη φορά τον στόλο αποτελούσαν 17 πλοία και περίπου 1.200 άποικοι. Η αποστολή του ήταν να επιστρέψει στη Λα Ναβιδάδ της Ισπανιόλα, για να αντικαταστήσει τους άνδρες που είχε αφήσει πίσω, να εγκαταστήσει περισσότερους άποικους στα νησιά και να κάνει περαιτέρω ανακαλύψεις.

Μετά από 22 μέρες ταξιδιού, ο Κολόμβος έφτασε στις Μικρές Αντίλλες, και αφιέρωσε δύο εβδομάδες στην ανακάλυψη και εξερεύνηση των νησιών του συγκροτήματος των Αντιλλών. Φτάνοντας στην Ισπανιόλα, στα τέλη Νοεμβρίου, το πλοίο του Κολόμβου έριξε μια κανονιά για να χαιρετήσει τους αποίκους, αλλά κανένας δεν ανταπέδωσε τον χαιρετισμό. Έντρομοι ανακάλυψαν ότι η Λα Ναβιδάδ είχε καταστραφεί συθέμελα και ότι ο πληθυσμός της είχε σφαγιαστεί. Αν και κανείς δεν ξέρει τι έγινε στην Λα Ναβιδάδ, η πιο δημοφιλής θεωρία θέλει τους ντόπιους να την καταστρέφουν από αηδία για την απληστία και την πλεονεξία των αποίκων. Μια νέα πόλη, η Ισαβέλλα, κατασκευάστηκε σε κοντινή απόσταση.

Ο Κολόμβος δίσταζε να γράψει στους μονάρχες για την καταστροφή της Λα Ναβιδάδ και αποφάσισε την οργάνωση αποστολής προς αναζήτηση χρυσού. Όταν η αναζήτηση δεν απέδωσε τα αναμενόμενα, ο Κολόμβος προχώρησε στην τακτική της υποχρεωτικής εργασίας. Η υποδούλωση των ιθαγενών δεν ήταν στους στόχους της αποστολής και θεωρούνταν προσβλητική για τη βασίλισσα, όμως ο Κολόμβος δικαιολόγησε τον εξανδραποδισμό των Ινδιάνων ως κερδοφόρο διαδικασία.

Πριν επιστρέψει στην Ισπανία, το 1496, ο Κολόμβος εξερεύνησε περισσότερο την Κούβα και ανακάλυψε την Τζαμάικα. Ήταν αποφασισμένος να αποδείξει ότι η Κούβα ανήκε στην κυρίως χώρα της Ασίας και ότι ήταν μέρος της αυτοκρατορίας των Μογγόλων Χαν. Αν και ποτέ δεν ολοκλήρωσε την περίπλευση του νησιού, υποχρέωσε τους άνδρες του να πάρουν επίσημο όρκο ότι επρόκειτο για ακρωτήρι της Ασίας.

Οι σχέσεις ανάμεσα στους Ισπανούς και τους ιθαγενείς άρχισαν να χειροτερεύουν, καθώς οι πρώτοι επιτίθονταν στα ντόπια χωριά προς αναζήτηση πλούτου. Η ανάθεση της κυβέρνησης στη νέα πόλη στον αδερφό του, Ντιέγκο, συνέβαλε στα προβλήματα του Κολόμβου με τους αποίκους. Ο Ντιέγκο δεν είχε διοικητικές ικανότητες και υπήρχαν επαναλαμβανόμενες εκδηλώσεις εναντίον της αναποτελεσματικής διοίκησής του. Μερικοί άποικοι άρχισαν να στέλνουν γράμματα σε συγγενείς και διοικητικούς υπαλλήλους στην Ισπανία παραπονούμενοι για τις συνθήκες και την ηγεσία. Τον Οκτώβριο του 1495, ένας Ισπανός αξιωματούχος έφθασε με ένα βασιλικό έγγραφο για να ερευνήσει τις κατηγορίες που είχαν γίνει εναντίον του Αντιβασιλέα Κολόμβου. Στις 10 Μαρτίου 1496, ο Κολόμβος δεν είχε άλλη επιλογή από το να επιστρέψει ελπίζοντας ότι θα αποτρέψει τις βασιλικές έρευνες σχετικά με τα παράπονα των αποίκων. Νωρίτερα τον ίδιο χρόνο, είχε συγκεντρώσει τα πρώτα πλούτη στην Ισπανιόλα. Παίρνοντας μέρος σε μια αποστολή στο εσωτερικό, ο Κολόμβος και οι άντρες του είχαν υποχρεώσει τους κατοίκους της περιοχής να συγκεντρώσουν χρυσό. Μέσα σε λίγες μέρες είχε μαζέψει περίπου 10 κιλά του πολύτιμου μετάλλου.

Οι βασιλείς υποδέχτηκαν φιλικά τον Κολόμβο και άκουσαν με ενδιαφέρον την ιστορία του για την ανακάλυψη νέων νησιών με μεγάλες προοπτικές. Ο Κολόμβος συνέχιζε να έχει την εύνοιά τους, άλλα έπρεπε να περιμένει ένα χρόνο μέχρι να πάρει έγκριση για ένα τρίτο ταξίδι.

Έχοντας καθαρίσει το όνομά του από τις κατηγορίες και έχοντας την πλήρη εμπιστοσύνη των μοναρχών, ο Κολόμβος έφυγε ξανά με έξι πλοία στις 30 Μαΐου 1498. Αυτή τη φορά η αποστολή χωρίστηκε και ένα μέρος της πήγε στην Ισπανιόλα για να ενισχύσει τον αποικισμό, ενώ ο Κόλομβος συνέχισε νότια. Μετά την ανακάλυψη αρκετών νέων νησιών, ο Κολόμβος κατευθύνθηκε στην Ισπανιόλα, όπου είχε αφήσει τον άλλο του αδερφό, Βαρθολομαίο, για να κατασκευάσει μια νέα πρωτεύουσα. Όμως, όταν έφτασε, βρήκε μία χώρα σε πόλεμο. Δυο φατρίες είχαν δημιουργηθεί: αυτοί που ήταν πιστοί στην οικογένεια του Κολόμβου και αυτοί που είχαν ενωθεί από τον επαναστάτη Φρανσίσκο Ρολντάν, ο οποίος είχε διοριστεί δήμαρχος από τον Κολόμβο πριν ο τελευταίος επιστρέψει στην Ισπανία. Για να τερματίσει την επανάσταση, ο Αντιβασιλέας έπρεπε να συμφωνήσει στο αίτημα των εξεγερθέντων ότι καθένας θα έπαιρνε μία έκταση γης και τους Ινδιάνους που ζούσαν σε αυτή.

Οι συνθήκες όμως συνέχιζαν να χειροτερεύουν. Ανίκανος να φέρει την ειρήνη στο νησί, ο Κολόμβος ζήτησε από τους Ισπανούς βασιλείς να στείλουν ένα δικαστή για να χειριστεί την κατάσταση. Όντως, λίγο μετά έφθασε στον Νέο Κόσμο ο Φρανσίσκο ντε Μπομπαντίλα, κουβαλώντας μαζί του ένα διάταγμα που τον διόριζε κυβερνήτη των νησιών και της κυρίως χώρας των Ινδιών. Λίγο μετά την άφιξή του, ο Μπομπαντίλα κατάσχεσε το σπίτι και τα αρχεία του Κολόμβου και διέταξε τη σύλληψη του Κολόμβου και του αδερφού του. Οι δύο αδερφοί αλυσοδέθηκαν και στάλθηκαν στην Ισπανία. Ο Κόλομβος αρνήθηκε να του αφαιρεθούν οι αλυσίδες παρά μόνο όταν οι ίδιοι οι μονάρχες το ζητούσαν. Έφτασε στο Καντίθ τον Νοέμβριο του 1500. Οι βασιλείς διέταξαν την άμεση απελευθέρωση του Κολόμβου και του αδερφού του. Ο Κολόμβος αποζημιώθηκε με 2.000 δουκάτα και την επιστροφή όλων των αντικειμένων που του είχαν παρακρατηθεί, αλλά δεν επανέκτησε τους τίτλους του, ενώ ο Μπομπαντίλα αντικαταστάθηκε. Με τους τίτλους του ακυρωμένους, ο Κολόμβος πέρασε τα επόμενα δύο χρόνια στην απόγνωση και την ταπείνωση, γράφοντας το Βιβλίο των Προφητείων, στο οποίο ήθελε να αποδείξει ότι είχε επιλεχθεί από τον ίδιο τον Θεό για να φθάσει τη Χριστιανοσύνη στα «πέρατα της γης».

Στο μεταξύ, οι εξερευνήσεις συνεχίζονταν στην Καραϊβική, στον Ατλαντικό και τον Ινδικό Ωκεανό. Ο Πορτογάλος ναυτικός Βάσκο ντε Γκάμα, επέστρεψε από το επιτυχημένο του ταξίδι στην Ινδία διασχίζοντας τον Ινδικό Ωκεανό. Γαντζωμένος στην αρχική του θεωρία ότι τα νησιά που είχε ανακαλύψει ήταν μέρος του κόσμου που είχε περιγράψει ο Μάρκο Πόλο, ο Κολόμβος έμεινε μόνος στις πεποιθήσεις του.

Η επιτυχία των Πορτογάλων να βρουν ένα εμπορικό δρόμο που τους συνέδεε απευθείας με την Άπω Ανατολή, έδωσε μία νέα ευκαιρία στον Κολόμβο, καθώς οι Ισπανοί μονάρχες ήταν ξανά δεκτικοί στο όραμά του να βρει τον δρόμο για την Κατάι. Έτσι ο Κολόμβος προετοιμάστηκε για το τέταρτο ταξίδι του.

Οι βασιλείς κατέστησαν σαφές στον γηραιό πια ναυτικό ότι στόχος του ήταν η αναζήτηση χρυσού, ασημιού, πολύτιμων λίθων και άλλων θησαυρών. Πάνω απ’ όλα όμως, από φόβο για τυχόν αναταραχές, απαγόρευσαν στον Κολόμβο να επιστρέψει στην Ισπανιόλα, παρά μόνο αν ήταν αναγκαίο κατά την επιστροφή του στην Ισπανία. Μεταξύ των 150 ανδρών που επέβαιναν στα τέσσερα πλοία της αποστολής, βρίσκονταν ο γιος του, Φερνάνδος, και ο αδερφός του, Βαρθολομαίος. Όμως αυτό που ξεκίνησε με την ευθυμία για την ταχύτερη πλεύση, μόλις 20 μέρες, κατέληξε με την απώλεια όλου του στόλου στις ακτές της Τζαμάικα. Στις 7 Νοεμβρίου 1504, ο Κολόμβος επέστρεψε στην Ισπανία.

Λίγο μετά την άφιξη του στην Ισπανία, η βασίλισσα Ισαβέλλα πέθανε. Εξασθενημένος από τους ρευματισμούς, τις κακουχίες και χρόνια κακής διατροφής, ο Κολόμβος έφθασε πολύ άρρωστος από το τελευταίο του ταξίδι και πέρασε πολλούς μήνες αναρρώνοντας στη Σεβίλη. Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο της ζωής του, τον αφιέρωσε προσπαθώντας να ανακτήσει τους χαμένους τίτλους του κυβερνήτη και αντιβασιλέα. Έγραφε επιστολές, έκανε αιτήσεις στον θρόνο και έπειθε τρίτους να μεσολαβήσουν εκ μέρους του. Τον Μάιο του 1505, ο Φερδινάνδος δέχθηκε να ακούσει τις διεκδικήσεις του Κολόμβου. Αν και δεν του επέστρεψε τους τίτλους, ο βασιλιάς επέτρεψε την επιδιαιτησία για τις οικονομικές απαιτήσεις. Τελικά, το μερίδιο του Κολόμβου επικυρώθηκε στο 10% του βασιλικού ενός πέμπτου. Στα τέλη του 1505, ο Κολόμβος αρρώστησε βαριά και στις 20 Μαΐου 1506 απεβίωσε.

Ο αγώνας της οικογένειας του Κολόμβου συνεχίστηκε και μετά τον θάνατό του. Τελικά, το 1508 ο Φερδινάνδος διόρισε τον Ντιέγκο κυβερνήτη της Ισπανιόλα.
Δεν αναφέρεται
Focus

Αναζητώντας την ουτοπία της Ατλαντίδας

| Τρίτη 6 Οκτωβρίου 2009

Είναι μια εικόνα από την Ατλαντίδα ;
Λεπτομέρεια από τοιχογραφία στο Ακρωτήρι.

Με παραποιήσεις ή στρεβλώσεις στα κείμενα του Πλάτωνος, έχει κατά καιρούς «ανακαλυφθεί» σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη.

Aν ο Πλάτων δεν είχε γράψει τους διαλόγους «Τίμαιος» και «Κριτίας», η ανθρωπότητα θα είχε στερηθεί τις πολλές δεκάδες χιλιάδες μονογραφιών, άρθρων, μυθιστορημάτων και έργων επιστημονικής φαντασίας που έχουν ως θέμα τους τη χαμένη Ατλαντίδα. Κανένας άλλος αρχαίος συγγραφέας δεν πραγματεύτηκε το θέμα, το οποίο ούτε ως θρύλος ούτε ως μύθος έχει καταγραφεί στις αρχαίες, ελληνικές ή μη πηγές. Η εντυπωσιακή αυτή αγνόηση του θέματος δεν μπορεί να είναι τυχαία. Γι’ αυτό άλλωστε οι μελετητές των έργων του Πλάτωνος και γνώστες της φιλοσοφικής του μεθόδου συμφωνούν ότι η αφήγηση περί Ατλαντίδας δεν είναι παρά μια θεωρητική κατασκευή, με την οποία προτείνεται ένα υπόδειγμα καλά οργανωμένης και ευνομούμενης πολιτείας.

Ωστόσο, δεν είναι λίγοι και εκείνοι που υποστηρίζουν ότι έχουν εντοπίσει τη γεωγραφική θέση της χαμένης ηπείρου. Είναι αλήθεια ότι οι «ατλαντιδολόγοι» αυτοί είναι εντελώς άσχετοι προς την πλατωνική φιλοσοφία ή έχουν λίγη ή καθόλου σχέση με την αρχαία ελληνική γραμματεία. Πρόκειται δηλαδή για ερασιτέχνες, οι οποίοι προσεγγίζοντας τα πλατωνικά κείμενα μέσα από συχνά αμφίβολης ακρίβειας και πιστότητας μεταφράσεις «διορθώνουν», αποσιωπούν ή και παραποιούν ακόμη κι αυτά τα λόγια του Πλάτωνος. «Διορθώνοντας», λοιπόν, τον Πλάτωνα άλλοτε ως προς το μέγεθος ή τη γεωγραφική θέση της Ατλαντίδας, κι άλλοτε ως προς την πολιτισμική της βαθμίδα ή τον χρόνο καταποντισμού της, βολεύουν μεν τη δική τους άποψη, ασυνείδητα όμως ενισχύουν εκείνους που υποστηρίζουν ότι η όλη ιστορία είναι μια θεωρητική κατασκευή πόρρω απέχουσα της πραγματικότητας. Ας δούμε μερικές περιπτώσεις.

Ηράκλειες Στήλες
Ο Πλάτων περιγράφει το νησί της Ατλαντίδας ως μεγαλύτερο από τη Λιβύη και την Μ. Ασία μαζί («η δε νήσος άμα Λιβύης και Ασίας μείζων», Τίμαιος 24e, ή «Λιβύης και Ασίας μείζω νήσον ούσαν», Κριτίας 108e). Ισως δε αυτές τις διαστάσεις ο φιλόσοφος τις έδωσε σκόπιμα προκειμένου να τοποθετήσει την ήπειρό του πέραν των Ηρακλείων Στηλών, στον αχανή και καλυμμένο ακόμη τότε με μυστήριο Ατλαντικό Ωκεανό. Οχι, λένε οι «ατλαντιδολόγοι». Το «μείζων» του Πλάτωνος είναι λάθος και πρέπει να διαβαστεί ως «μέσον», οπότε η χαμένη ήπειρος ευρισκόμενη «ανάμεσα» στη Λιβύη και την Μ. Ασία χάνει τις διαστάσεις που της δίνει ο φιλόσοφος και μπορεί να χωρέσει στη Μεσόγειο. Οσο για το επίρρημα «άμα» («άμα Λιβύης και Ασίας μείζων») που δεν αφήνει αμφιβολία για την πρόθεση του Πλάτωνος, ως μικρή λεξούλα, μπορεί να… μη ληφθεί υπόψη. Από την άλλη μεριά, οι Ηράκλειες Στήλες, πέρα από τις οποίες σκόπιμα ο Πλάτων τοποθετεί την ήπειρό του, δεν δημιουργούν πρόβλημα, αν τις ταυτίσουμε με τα ακρωτήρια Ταίναρο στην Πελοπόννησο και Σούδας στην Κρήτη αντίστοιχα! Ωστόσο, η απόσταση που χωρίζει τα ακρωτήρια αυτά είναι τόσο μεγάλη, ώστε ο κινούμενος στη θάλασσα ανάμεσά τους να μη είναι σε θέση να τα διακρίνει. Θα πρέπει, λοιπόν, να προσάψουμε στον Πλάτωνα είτε άγνοια της γεωγραφίας είτε μεγάλη αφέλεια, ώστε να μπερδεύει τα αόρατα αυτά ακρωτήρια με τους απότομους βράχους του Γιβραλτάρ, οι οποίοι, σαν στήλες, διαμορφώνουν την πύλη μεταξύ Mεσογείου και Ατλαντικού ωκεανού.

Οι δακτύλιοι
Σύμφωνα με την πλατωνική αφήγηση, εναλλασσόμενοι δακτύλιοι στεριάς και θάλασσας αποτελούσαν τη χαμένη ήπειρο. Ως απομεινάρια του κεντρικού δακτυλίου, όπου βρισκόταν η μητρόπολη της Ατλαντίδας, σύγχρονοι «ατλαντιδολόγοι» θεωρούν τα σημερινά νησιά της Σαντορίνης, της Θηρασιάς και του Ασπρονησιού, ενώ στην Κρήτη αναγνωρίζουν τμήμα του εξωτερικού δακτυλίου. Υποστηρίζουν δε ότι η πολιτισμική βαθμίδα της χαμένης ηπείρου αντιστοιχεί προς αυτήν του λεγόμενου μινωικού πολιτισμού της Κρήτης. Αναγνωρίζοντας όμως τη Σαντορίνη ως μητρόπολη της Ατλαντίδας αυτόματα την αναδεικνύουμε ως κοιτίδα του μινωικού πολιτισμού. Ωστόσο, η αρχαιολογική έρευνα έχει δείξει ότι η Θήρα επί χιλιάδες χρόνια συμμετείχε ενεργά στον πολιτισμό των Κυκλάδων και οι αρχαιότερες υλικές μαρτυρίες για επαφές με την Κρήτη δεν πηγαίνουν πέρα από τις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ.

Εποχή Παγετώνων
Τον καταποντισμό της Ατλαντίδας ο Πλάτων τον τοποθετεί εννέα χιλιάδες χρόνια πριν από τον Σόλωνα, δηλαδή μέσα στη δέκατη χιλιετία π.Χ., εποχή αμέσως μετά τη λήξη της περιόδου των παγετώνων, οπότε η ανθρωπότητα έμπαινε σταδιακά στη Νεολιθική βαθμίδα του πολιτισμού της, εντελώς άσχετη με την πολιτισμική βαθμίδα της Ατλαντίδας. Οι σοφοί «ατλαντιδολόγοι» το πρόβλημα αυτό το ξεπέρασαν προσάπτοντας ακόμη ένα… λάθος στον Πλάτωνα: ότι το «εννεάκις χίλια» οφείλεται σε εσφαλμένη ανάγνωση του σωστού «εννεάκις εκατό»! Με τη «διόρθωση» αυτή, ο καταποντισμός της Ατλαντίδας πρέπει να έγινε μόλις εννιακόσια χρόνια πριν από τον Σόλωνα, δηλαδή γύρω στα 1500 π.Χ., όταν ο πολιτισμός της Κρήτης βρισκόταν στην ακμή του. Και αφού τότε περίπου ή έναν αιώνα νωρίτερα συνέβη η μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, το πάντρεμα αφ’ ενός της Ατλαντίδας με την Κρήτη και τη Θήρα μαζί, και αφ’ ετέρου του καταποντισμού της με την ηφαιστειακή έκρηξη γίνεται πολύ εύκολα.

Με στρεβλώσεις, παραποιήσεις ή αγνοήσεις στα κείμενα του Πλάτωνος, σαν αυτά που συνοπτικά παρουσιάστηκαν, η Ατλαντίδα έχει κατά καιρούς «ανακαλυφθεί» σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη, όπως, εκτός από το Αιγαίο, στα Βαλκάνια, στην έρημο Σαχάρα, στον Καύκασο, στη Γροιλανδία, στα Βρετανικά Νησιά, στις Κάτω Χώρες, στη Σρι Λάνκα, στη Νότια Αφρική, στη Βραζιλία. Με τον ίδιο τρόπο οι κάτοικοί της ταυτίστηκαν άλλοτε με τους Γαλάτες, τους Γότθους ή τους Δρυίδες και άλλοτε με τους Σκύθες ή τους Αιγύπτιους! Στο παραμύθι της Ατλαντίδας ακόμη και το ρατσιστικό κίνημα των Ναζί στη Γερμανία αναζήτησε ερείσματα τοποθετώντας τη χαμένη ήπειρο στη Βόρειο Θάλασσα και ταυτίζοντας τους κατοίκους της με την… «ανώτερη» φυλή των Τευτόνων!

Αμφισβητίες
Ωστόσο, η ύπαρξη της Ατλαντίδας είχε αμφισβητηθεί από την αρχαιότητα. Ο γεωγράφος Στράβων (II, 3. 6), για παράδειγμα, ρητά αναφέρει ότι ο Πλάτων που επινόησε την Ατλαντίδα, προκειμένου να αποφύγει τις ιστορικές συνέπειες της αφήγησής του, φρόντισε να την καταποντίσει, όπως ακριβώς μερικούς αιώνες παλιότερα έκανε ο Ομηρος αναθέτοντας στον Ποσειδώνα και τον Απόλλωνα τον κατακλυσμό του τείχους που υποτίθεται ότι οι Αχαιοί είχαν ανεγείρει μπροστά από τα καράβια τους (Ιλιάδα Μ, 1-33). Την άποψη αυτή συμμερίζονται και όλοι οι νεότεροι σοβαροί μελετητές της ελληνικής αρχαιότητας. Από τους παλιότερους ο Βολταίρος έγραφε στα 1764 ότι προφανής σκοπός του Πλάτωνος ήταν «να επισημάνει τις μεταβολές που τόσες φορές άλλαξαν το πρόσωπο του κόσμου». Λίγο αργότερα, το 1779, ο G. Bartoli ερμήνευσε το πλατωνικό κείμενο ως έμμεση κριτική της αθηναϊκής πολιτικής, που οδήγησε στην καταστροφή του 403 π.Χ., ενώ στα 1841 ο Th. H. Martin τοποθετούσε την Ατλαντίδα στον κόσμο της σκέψης παρά της πραγματικότητας. Πιο πρόσφατα ο Pierre Vidal-Naquet επεσήμανε ότι ο Πλάτων με την αφήγηση περί Ατλαντίδας «ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία της δυτικής λογοτεχνίας έγραψε μια “ψευδοϊστορία”, ένα ιστορικό μυθιστόρημα…». Πάντως όλοι συμφωνούν πως η Ατλαντίδα είναι μια ουτοπία (ου τόπος), μια ιδανική πολιτεία, όπου καθένας μας θα επιθυμούσε να ζει. Ο Πλάτων την επινόησε προσφέροντας ένα ιδεατό πλαίσιο για τις πολιτικές απόψεις που είχε διατυπώσει στην «Πολιτεία». Αποδίδοντας το τραγικό τέλος της ηπείρου στην επέμβαση του θεού λόγω της ανάρμοστης συμπεριφοράς των κατοίκων της απλώς κατασκεύασε μια παραβολή σαν εκείνη των Σοδόμων και Γομόρρων της Βίβλου.

Χρήστος Γ. Ντούμας, Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

Μώλυ. Το αντιμαγικό βότανο των αρχαίων θεών

| Σάββατο 3 Οκτωβρίου 2009

Κίρκη, John William Waterhouse, 1911

Tο βότανο, που κατά τον Ομηρο, έδωσε ο θεός Ερμής στον Οδυσσέα σαν αντίδοτο για ν' αντιμετωπίσει τα μαγικά φίλτρα της Κίρκης ήταν το φυτό "μώλυ".
Αν διαβάσει κανείς με προσοχή τους στίχους της Οδύσσειας κ. 302 - 306 με τις σημερινές γνώσεις της Ιατρικής βγάζει το συμπέρασμα ότι το βότανο αυτό περιείχε ουσίες βασικά αντιαφροδισιακές.
Θα προσπαθήσουμε με τα σημερινά δεδομένα της φαρμακολογίας ν' ανταποκριθούμε όσο μπορούμε, πιστεύοντας ότι είναι αρκετά ελκυστικό και δύσκολο να ερμηνευτεί με βεβαιότητα το είδος του φυτού "μώλυ".
Οσο όμως συγκεντρώνονται στοιχεία, ακόμη και υποθέσεις, πλουτίζεται το υλικό που θα βοηθήσει να γίνουν συνθετικές μελέτες επιστημόνων διαφόρων κλάδων, φιλολόγων, γλωσσολόγων, λαογράφων, ιστορικών, βοτανολόγων, φαρμακολόγων, ψυχολόγων, νευρολόγων κ.α., που θα μπορέσουν να δώσουν τη σωστή ερμηνεία τόσο στο φυτό, όσο και στη δράση των ουσιών που περιέχει.
Για την ομηρική εποχή δεν έχομε πολλές πληροφορίες σχετικά με τη φαρμακολογία. Όταν η Ιστορία προσπαθεί να βρεί τους χαμένους κρίκους της αλυσίδας, έρχεται βοηθός η αρχαιολογία, η οποία όπως λένε οι ειδικοί, βαδίζει με κλειστά μάτια, βήμα - βήμα για να στήσει ξανά τον αρχαίο μας κόσμο (Κ. Καρακάσης). Σε επικουρία της Ιστοριας όμως έρχεται και η ποίηση και η λαογραφία.
Με την επικουρία της Ομηρικής ποίησης αφ’ ενός, αλλά και της λαογραφίας αφ' ετέρου,0 θα προσπαθήσουμε με τις μικρές μας δυνάμεις να ερμηνεύσουμε τη φύση του μυθικού βοτάνου που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσεα για ν' αντιμετωπίσει τα μάγια της Κίρκης και το οποίο αναφέρεται ότι οι θεοί το έλεγαν "μώλυ". Το μώλυ αναφέρεται σε όλη την Οδύσσεια μία μόνο φορά στο στίχο κ. 305 και στην Ιλιάδα καθόλου. Ολόκληρη η παράγραφος που περιέχει το φάρμακο περιλαμβάνεται στους στίχους κ. 302-306.

"Ως άρα φωνήσας πόρε φάρμακον αργεϊφόντης
εκ γαίης ερύσας και μοι φύσιν αυτού έδειξεν.
Ρίζη μεν μέλαν έσκε, γάλακτι δε είκελον άνθος
μώλυ δε μιν καλέουσι θεοί χαλεπόν δε τ' ορύσσειν
ανδράσι γε θνητοίσι, θεοί δε τε πάντα δύνανται".

Οι στίχοι σε ελεύθερη μετάφραση:
[Αφού μίλησε πηρε φάρμακο ο αργεϊφόντης (Ερμής)
από τη γη βγάζοντάς το και μου το έδειξε.
Ρίζα είχε μαύρη και άνθος λευκό σαν γάλα
μώλυ το λένε οι θεοί, δύσκολο να ξερριζωθεί
από ανθρώπους θνητούς, οι θεοί δε τα πάντα μπορούν].

Γίνεται φανερό ότι πρόκειται για ψυχοφάρμακο όπως θα το χαρακτηρίζαμε σήμερα και είναι το ένα από τα δύο που αναφέρει ο Όμηρος.
Το άλλο είναι το νηπενθές που το συναντούμε επίσης στην Οδύσσεια στο στίχο δ. 221. Το νηπενθές έχει προέλευσή του την Αίγυπτο, όπως μας πληροφορεί ο ποιητής. Τη χρήση του εδίδαξε στην Ελένη του Μενελάου, η Πολυδάμνη, η γυναίκα του Θώνος, όταν ήταν στην Αίγυπτο. Το νηπενθές θυμίζει τη λατρεία του Οσίριδος. Είναι άλλωστε γνωστό ότι ένα μεγάλο μέρος της φαρμακολογίας και βοτανολογίας μας ήρθε από την Αίγυπτο μέσω της Μινωϊκής Κρήτης. Aλλά και ο μυθικός Μελλάμπους θεράπευσε τη μανία των θυγατέρων του βασιλιά του Άργους Προίτου με τον μαύρο ελλέβορο, που τη χρήση του είχε διδαχθεί στην Aίγυπτο από τους εκεί ιερείς-γιατρούς. Ενώ το νηπενθές, παρά τις διαφωνίες βοτανολόγων και φιλολόγων, θεωρείται ότι είναι η υπνοφόρος παπαρούνα (μήκων η υπνοφόρος), για το μώλυ οι πληροφορίες είναι πολύ συγκεχυμένες και τελείως αντιφατικές.
Στο Μεγάλο Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης του Δημητράκου αναφέρειαι σαν μυθώδες φυτό και ταυτίζεται με το μαύρο κρομμύδι (μώλιζα), με τον άγριο απήγανο ή με το φυτό που αναφέρεται στο Διοσκουρίδη ως άρμαλα ή πήγανον (Διοσκ. 3, 46) και συναντάται κυρίως στην Kαππαδοκία. Ακόμη το ταυτίζει με το ηρίγγιον του Διοσκουρίδη (Ψ Διοσκ. 3, 21) και με το στρίχνον το υπνωτικό του Πλινίου (Φ.Ι 21,180). Στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Liddell-Scot το μώλυ αναφέρεται ως μυθώδες φυτό με μαγική δύναμη, που έδωσε ο Ερμής στον Οδυσσέα σαν αντίδοτο προς τα θέλγητρα και τα φάρμακα της Κίρκης.
Στο Ομηρικό λεξικό του Ι. Πανταζίδου αναφέρεται ότι συναντάται μόνο μία φορά και μάλιστα στην αιτιατική, σε όλη την αρχαία Ελληνική γραμματεία. Το θεωρεί μυθώδες θαυματουργό φυτό, όπως είναι και η άποψη του Θεοφράστου (Φ. Ι 9,5,17) και πολλών αλλων μελετητών. Αιτιολογεί την ονομασία του σαν να προέρχεται από τις λέξεις μολύω = παραλύω με συγγενείς λέξεις το μαλακός και μαλακώνω.
Κατά την άποψη του Ομηριστή Dierbach πρόκειται για το μανδραγόρα.
Τέλος, τόσο ο Ιπποκράτης όσο και ο Γαληνός αναφέρουν το φυτό μώλυζα σαν το σκόρδο με "απλήν κεφαλήν μη διαλυομένην εις αγλίδας" δηλαδή αυτό που λέμε σήμερα μονόσκελο σκόρδο.
Ο καθηγητής κ. Ανδρέας Βοσκός στον 3ο τόμο του συγγράμματός του «Aρχαία κυπριακή Γραμματεία» αναφέρεται εκτενώς στο μώλυ (σελ. 315-322). Ο κ. Α. Βοσκός αναφέρει πλειάδα αρχαίων συγγραφέων, οι οποίοι προσπάθησαν να δώσουν ερμηνεία του βοτάνου και να το ταυτίσουν με συγκεκριμένο φυτό.
Αξιολογεί την αλληγορική ερμηνεία του Eυσταθίου, της οποίας παραθέτει εκτενές απόσπασμα.
Ο γερμανός θρησκειολόγος Hugo Rachner το 1957 δημοσίευσε μελέτη του για το μώλυ σχολιάζοντας ελληνικούς μύθους και χριστιανικά μυστήρια (Φούγιας Π. 2000).
Τόσο για το φυτό μανδραγόρα, όσο και για το ομηρικό μώλυ διευκρινίζει ότι σήμερα έχουν ξεχαστεί οι ιδιότητες που τους απέδιδαν οι αρχαίοι και είναι σχεδόν άγνωστα από τους σύγχρονους.
Αναφέρει πλείστους χριστιανούς μελετητές οι οποίοι ερμήνευσαν αλληγορικά το μώλυ, δηλαδή ότι η μαύρη ρίζα του συμβολίζει τα σκοτεινά χρόνια πάθη της ανθρώπινης ψυχής, ενώ το πάλλευκο άνθος, την πνευματική τελείωση, που με εσωτερικούς αγώνες επιτυγχάνεται.
Την ίδια άποψη υποστήριξε, ότι δηλαδή είναι αλληγορική η έννοια του φυτού και ο φιλόσοφος Κλεάνθης που ήταν μαθητής του Ζήνωνα και δάσκαλος του Χρυσίππου.
Όπως υποστήριξε ο Κλεάνθης με το μώλυ, μωλύονται τα κατώτερα ένστικτα του ανθρώπου, δηλαδή αποδυναμώνονται. Κι έτσι έχουμε εισαγωγή στη Φιλοσοφία των όρων: Μώλυ, και μωλύειν.
Την ίδια άποψη υποστηρίζει και ο Καθηγητής της Οφθαλμολογίας κ. Γιάννης Κολιόπουλος ("Δελτίο" Ιδρύματος Κορινθιακών Μελετών τεύχος 22, Ιουνιος - Δεκέμβριος 1997).

Ο Κλήμης Αλεξανδρεύς (2ος μ. Χ. αι.) έχει διασώσει μερικούς στίχους του Έλληνα ποιητή Διφίλου, στους οποίους γίνεται λόγος πως ο μάγος Μελάμπους, θεράπευσε τις κόρες του βασιλιά Προίτου, τις οποίες είχε τρελάνει ο θεός Διόνυσος, με ένα τέτοιο βότανο.
Το βότανο για το οποίο γίνεται λόγος εδώ, είναι ο μαύρος ελλέβορος και μάλιστα η παράδοση αναφέρει ότι ο Μελάμπους ετάϊζε με το φυτό ελλέβορο τις γίδες του και έδινε το γάλα στις κόρες του Προίτου (προφανώς για να έχει μεγάλη αραίωση των δραστικών ουσιών, αφού είναι τόσο ισχυρά δηλητήρια τα αλκαλοειδή που περιέχει και έχουν μικρό θεραπευτικό πλάτος). [Το θεραπευτικο πλατος ενος φαρμακου ειναι η αποσταση μεταξυ θεραπευτικης δοσης και θανατηφοσου. Όσο πιο μικρο ειναι το θεραπευτικο πλατος τοσο πιο επικινδυνη ειναι η χορηγηση του και χρειαζεται μεγαλη προσοχη].
Πλειάδα αρχαίων Ελλήνων αλλά και άλλων συγγραφέων, ασχολήθηκε με το ομηρικό μώλυ, όπως και πολλοί σύγχρονοι Έλληνες και ξένοι, ιστορικοί, ιατροί, φιλόλογοι, βοτανολόγοι, γλωσσολόγοι κ.α., χωρίς να μπορέσουν μέχρι σήμερα, να τεκμηριώσουν τις απόψεις τους για την ταύτιση του φυτού με κάποιο γνωστό της μεσογειακής και ιδίως της Ελληνικής χλωρίδας.

Ο λατίνος ποιητής Οβίδιος αποκαλεί το θεό Ερμή Agilis Cyllenius και Velox Cyllenius, δηλαδή ταχύπους και λαμπρός Κυλλήνιος.
Και ο Βιργίλιος αναφέρει την Κυλλήνη σαν κέντρο λατρείας του Ερμή, στο έδαφος της οποίας ευδοκιμεί το Μώλυ. Aυτός ειναι και ο λόγος που στον μαγικό Πάπυρο των Παρισίων καλείται ο Eρμής «πάντων μάγων αρχηγέτης».
Ακόμη ο συγγραφέας της Αρχαίας Κυπριακής Γραμματείας A. Βοσκός αναφέρει την υπόθεση του Aλεξάνδρου Παφίου, ότι η ρίζα του ονόματος μώλυ, είναι ο μώλος δηλαδή ο πόλεμος της Γιγαντομαχίας, στον οποίο έπεσε ο Γίγαντας Πικόλοος και από το αίμα του φύτρωσε το βοτάνι μώλυ.
Μετά λοιπόν από όλη αυτή την περιήγηση στα διάφορα αρχαία αλλά και νεώτερα κείμενα, καθώς και λεξικά της Ελληνικής γλώσσας, δεν μπορούμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το είδος του φυτού. Όπως φαίνεται καθαρά στο Ομηρικό κείμενο, ο Οδυσσέας ήταν ανήμπορος ν' αντιμετωπίσει αφ' ενός τα μάγια της Κίρκης και αφ' ετέρου τα θέλγητρά της. Ήδη η Κίρκη είχε μετατρέψει τους συντρόφους του σε χοίρους, με την πιθανότερη εξήγηση, να τους είχε μεθύσει σε τέτοιο σημείο που να χάσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά τους. Πήγαινε λοιπόν στο κάλεσμα της με πολύ βαριά καρδιά "ακαχήμενος ήτορ" και παρουσιάζεται ο Eρμής, που με ευκολία ξερριζώνει το μώλυ το οποίο έχει μαύρες ρίζες και άσπρα σαν γάλα άνθη και είναι δύσκολο από άνθρωπο να ξερριζωθεί, εύκολο όμως για θεό. Στη συνέχεια μας περιγράφει ο ποιητής με άφθαστη τέχνη, πως αντιμετώπισε ο Οδυσσέας αδιάφορος, τα προκλητικά κάλη της θεάς, η οποία με έκπληξη είδε για πρώτη φορά να μην ενεργούν τα μαγικά φίλτρα που χρησιμοποίησε, καθώς και η ακαταμάχητη γοητεία της. Και όχι μόνο δεν τον έθελξε με τα κάλη της και τα μαγικά της, αλλά αντίθετα ο Οδυσσέας εκνευρίστηκε και ετράβηξε μανιασμένος το ξίφος του να τη φονεύσει και τότε η μάγισσα-θεά έπεσε στα γόνατά του παρακαλώντας τον να σώσει τη ζωή της.

Με δεύτερη επικουρία τώρα της λαογραφίας, οδηγούμεθα στο φυτό "λιβούρι" παραφθορά της λέξης ελλέβορος, που όπως μας είπε ο Μήτσος Καπαράκος στον Μέζαπο Λακωνίας (Μέσα Μάνη) το δίνανε παλιά στους τρελλούς και μανιακούς, να μωλάρουν οι αρμοί τους, (να χαλαρώσουν οι αρθρώσεις) και να ησυχάσουν. Eδώ το ρήμα μωλάρω έρχεται κατ' ευθείαν να μας θυμίσει το Ομηρικό "μώλυ".
Αφού λοιπόν μας βοήθησε η περιγραφή του φυτού απ' τον ποιητή, βαθειές μαύρες ρίζες, άσπρα άνθη, έρχεται κι η λαογραφία με τη δική της μαρτυρία να ενισχύσει την άποψη ότι το μώλυ είναι πιθανότατα ο μαύρος ελλέβορος, απόψη που δεν ακούγεται για πρώτη φορά. Ερμηνείες των αρχαίων συγγραφέων, των φιλολόγων και των γλωσσολόγων που προσπάθησαν να ταυτίσουν το ομηρικό μώλυ με διάφορα άλλα φυτά, υπάρχουν ισχυρά ερείσματα που τις αποκλείουν.

Τα μαύρα κρεμμύδια, τα άγρια σκόρδα και τα μονόσκελα σκόρδα, ο άγριος απήγανος, η μώλυζα κ.α. με τα οποία το ταυτίζουν δεν έχουν ούτε ψυχότροπες ενέργειες, ούτε χαλαρωτικές, ο δε μανδραγόρας είναι μεν, με τη σημερινή έννοια, ψυχοφάρμακο, έχει όμως κίτρινα και ενίοτε ιόχροα άνθη. Όσο για την ταύτιση του με το στρίχνο του Πλίνιου δεν συζητείται, γιατί το φυτό αυτό δεν έχει μαύρη ρίζα. Ίσως μερικοί θα είχαν τη γνώμη ότι είναι η κάνναβη (χασίς) που είναι ψυχοφάρμακο χαλαρωτικό, αντιαφροδισιακό με άσπρα άνθη. Όμως είναι πόα, η ρίζα του δεν είναι μαύρη και εύκολα ξερριζώνεται εν αντιθέσει με το φυτό με πλούσιο ριζικό σύστημα, το οποίο ξερριζώνεται δύσκολα από άνθρωπο, εύκολα από θεό, όπως λέει ο ποιητής. Τέτοιο φυτό με μαύρη ρίζα που δύσκολα αποσπάται από το έδαφος, με άσπρα άνθη (μία παραλλαγή) είναι ο μαύρος ελλέβορος (Helleborus niger).

Στις παλιές φαρμακολογίες (Θ. Αφεντούλη κ.α.) αναφέρεται ότι η ναρκωτική ουσία του μαύρου ελλέβορου είναι η ελλεβορεϊνη ενώ η ελλεβορίνη είναι η μυοχαλαρωτική. Ισχυρό και επικίνδυνο δηλητήριο με μικρό θεραπευτικό πλάτος και ίσως γι' αυτό το έδωσε ο θεός Ερμής και όχι όπως το νηπενθές, η θνητή Ελένη.
Ο καθηγητής νευρολογίας Ανδρέας Πλαϊτάκης με τον καθηγητή Roger Duvoisin σε μελέτη τους δημοσιευμένη στο αμερικανικό περιοδικό "Clinical Neuropharmacology" της Νέας Υόρκης το 1983 υποστηρίζουν ότι το μώλυ είναι το φυτό "Galanthus nivalis" δηλ. Γάλανθος ο χιονώδης, αγγλικά snowdrop. Η ρίζα του είναι βολβώδης και σύμφωνα με τις παληές φαρμακολογίες έχει εμετική ενέργεια. Κάθε εμετικό φάρμακο είναι εν δυνάμει αντίδοτο σε δηλητηριώδεις ουσίες, που έχουν ληφθεί από το στόμα (per os).
Αν όμως το δηλητήριο δοθεί με άλλον τρόπο π. χ. ενδοδερμικώς, αφού η Κίρκη είχε την δυνατότητα να χρησιμοποιεί μαγικές ράβδους και με αυτές μετέδιδε στα θυματά της τα μαγικά της φίλτρα, η γαλανθαμίνη ως ουσία εμετική που προκαλεί εμετό και είναι εν δυνάμει αντίδοτο δηλητηριάσεων, δεν θα είχε καμμία επίδραση.

Κατά τον αείμνηστο Ακαδημαϊκό Κ. Τρυπάνη, η ιατρική των ομηρικών επών είναι ιατρική εκστρατευτικού σώματος και αφορά σε πολεμικά τραύματα, από τα πλέον απλά έως και θανατηφόρα, τα οποία περιγράφει με μεγάλη ακρίβεια και με ύφος ποιητικό. Ποτέ δεν θα χρησιμοποιούσε φάρμακα που θα εμείωναν την αλκή και την ωραία εμφάνιση και γενικά την προσωπικότητα των ηρώων του, όπως είναι το θέαμα του εμέτου.
Ακόμη, οι δύο ερευνητές γιατροί υποστηρίζουν ότι στα μαγικά βότανα της Κίρκης εξέχουσα θέση είχε το Στραμώνιο δηλ. η γνωστή μας Δατούρα ή τάτουλας. Το φυτό περιέχει ουσίες (αλκαλοειδή) που είναι μίγμα ατροπίνης και υοσκιαμίνης. Και τα δυο είναι ισχυρά δηλητήρια. Στις νεώτερες φαρμακοποιΐες (Martin-Dale: Extra Parmacopoeia p. 996) η γαλανθαμίνη αναφέρεται σαν ένα αλκαλοειδές που εξάγεται από το βολβό του φυτού γάλανθος ο χιονώδης. Είναι ανταγωνιστής της ατροπίνης και της L-υοσκιαμίνης και η ενέργεια της μοιάζει με την των γεωργικών φαρμάκων (παραθείον, Baygon κ.ά.).

Ο ανταγωνισμός των φαρμάκων αυτών είναι σχετικός και δοσοεξαρτώμενος (βάσει του νόμου δράσεως των μαζών).
Η δράοη της γαλανθαμίνης και όλων των αντιχολινεστερασικών ουσιών στον εγκέφαλο είναι πολύπλοκη και διφασική, στο Κ.Ν.Σ. και στο περιφερειακό αυτόνομο σύστημα.
Κάνουν διέγερση και μυοσύσπαση, που βέβαια εξαρτώνται από τη δόση αλλά και όπως είναι σήμερα γνωστό από ρυθμιστικούς και τροποποιητικούς παράγοντες που δρουν στο Κ.Ν.Σ. (Κεντρικό Νευρικό Σύστημα).
Αλλωστε υπάρχει διαφωνία μεταξύ των ειδικών κατά πόσο η γαλανθαμίνη διέρχεται από το φραγμό αίμα-εγκέφαλος (διότι δεν είναι τόσο λιποδιαλυτή) ώστε να δράσει εκεί.

Από το Ομηρικό κείμενο πουθενά δεν φαίνεται ότι στα μαγικά βότανα της Κίρκης περιλαμβανόταν η Δατούρα που περιέχει το Στραμώνιο (μείγμα ατροπίνης-υοσκιαμίνης). Και αν το δεχθούμε, με τα σημερινά δεδομένα της Κλινικής Φαρμακολογίας, δεν είναι παραδεκτό ότι η γαλανθαμίνη περνά το φραγμό, αίμα-εγκέφαλος, γιατί δεν αποδεικνύεται ότι είναι τόσο λιπόφιλος, ώστε να δράσει ανταγωνιστικά στον εγκέφαλο και να εξουδετερώσει το υποτιθέμενο Στραμώνιο.
Το άνθος του Γαλάνθου είναι πάλλευκο, η ρίζα του βολβώδης μαύρη, όμως δεν ειναι τόσο δύσκολο να εκριζωθεί όσο ο ελλέβορος. Είναι φυτό που ευδοκιμεί σε βορειότερες χώρες και όχι σε παραμεσόγειες, εις δε το όρος Κυλλήνη (Ζήρεια) την κατ' εξοχήν περιοχή της δράσης του Ερμή, ο οποίος ονομαζόταν και Κυλλήνιος, ο γάλανθος είναι σχεδόν άγνωστος. Δεκτή η άποψη των δύο ιατρών ερευνητών, όμως από που θα τεκμηριωθεί ότι στα μαγικά φίλτρα της Κίρκης το στραμώνιο, δηλ. η Δατούρα, ήταν το βασικό συστατικό τους και ότι ο σχεδόν άγνωστος στην ελληνική χλωρίδα γάλανθος ήταν το φυτό που έδωσε ο Κυλλήνιος θεός στον Οδυσσέα;

Αν, όπως πολλοί ισχυρίζονται, τα ομηρικά έπη είναι αλληγορικά και σ' αυτά βρίσκονται οι βάσεις όλων των επιστημών άρα και της φαρμακολογίας, πρέπει να ερμηνεύσουμε τη χορήγηση του, από το Θεό και όχι από άνθρωπο, με την έννοια ότι η χρήση του απαιτεί μεγάλη προσοχή, θεϊκή σοφία και είναι ιδιαίτερα επιτυχής εκεί όπου ενδείκνυται. Η εκρίζωσή του εύκολη για θεό δύσκολη για θνητό, όπως ωραία περιγράφει ο ποιητής, οφείλεται στο πλούσιο ριζικό σύστημα που έχει ο μαύρος ελλέβορος σαν πολυετές φυτό, ενώ όλα τα άλλα με τα οποία οι μεταγενέστεροι ταυτίζουν το μώλυ είναι τα περισσότερα μονοετή και ξερριζώνονται σχετικά εύκολα. Αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που συνηγορεί στο να θεωρηθεί το Ομηρικό και μυθώδες μώλυ ότι είναι το φυτό μαύρος ελλέβορος, κοινώς σκάρφη, αγριοσκάρφη, λιβούρι, αλλίβορας, αλλιβουράς και καρατζαότ(Μαύρη ρίζα), όπως αναφέρεται σε πολλά γιατροσόφια που έχουν μικρασιατική προέλευση.

Επειδή σήμερα ναός της Επιστήμης θεωρείται το εργαστήριο, θα περιμένουμε τη λύση του αινίγματος σχετικά με το μυθικό μώλυ, να μας τη δώσουν όχι οι βοτανολόγοι, ιστορικοί, φιλόλογοι και άλλοι κλάδοι επιστημόνων, αλλά τα εργαστήρια της Κλινικής Φαρμακολογίας. Ίσως ο καιρός που θα λυθεί το αίνιγμα είναι πολύ κοντά.
Ευχαριστίες οφείλω στον αγαπητό φίλο και εκλεκτό συνάδελφο κ. Ανδρέα Πετούνη για την προθυμία του να μου γνωρίσει όλα τα σημερινά δεδομένα της Κλινικής Φαρμακολογίας τα οποια αναφέρονται στο κείμενο.
Επίσης ευχαριστίες εκφράζω στον Καθηγητή κ. Ανδρέα Βοσκό, για την προσφορά του βιβλίου του, με τις πολύτιμες πληροφορίες που αναφέρονται στο μυθώδες φυτό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: • Αφεντουλης Θ.: Φαρμακολογια, Αθηναι 1884-1891 • Βλαχακης Ν.: Μωλυ Το Αντιμαγικο Βοτανο Των Αρχαιων Θεων Της Ελλαδας, «Δελτιο» Ι.Κ.Μ., Τευχος 20, (1996). • Βοσκος Ανδρεας: «Αρχαια Kυπριακη Γραμματεια». Ίδρυμα Αναστασιος Γ. Λεβεντης, Τομος Γ', Λευκωσια 2002. • Dioscorides. Materia Medica, Iii: 47, Lipsiae 1829. • Ιωακειμογλου Γεωργιος: Φαρμακολογια Και Συνταγολογια, Αθηναι 1954. • Καρακασης Κ. Καθηγητης Ιστοριας Της Τεχνης. (Γραπτες Προσωπικες Πληροφοριες). • 7) Κοκκας Β., Παραδελλης Α.Γ.: Πονος Και Φαρμακα, "Γαληνος", Τομ. 26ος, (1984). • Κολιοπουλος Ιωαν.: Η «Συμβολικη» Διασταση Ενος «Μαγικου» Βοτανου. «Δελτιο» Ι.Κ.Μ., Τευχος 22 (Iουλιος-Δεκεμβριος 1997), Σελ. 60. • Κουτσελινης Α., Πουλος Λ.: Ναρκωτικα. Νεωτερα Στοιχεια Και Αποψεις, Ιατρικη, Τομ. 59, (1991). • 10) Kοφινιωτης Eυαγ.: Oμηρικον Λεξικον, 1902. • Μηλιαρακης Σπ.: Eγχειριδιον Bοτανικης, Εν Αθηναις 1922. • Ομηρου Οδυσσεια: Εκδοσεις Παπυρος, Αθηνα 1975.• Παπαδακης Στυλ.: Ελλεβορος. Λεξικον Eλευθερουδακη, Aθηναι 1929. • Παραδελλης Α.Γ.: Ινδικη Κανναβη. Μια Συντομη Ανασκοπηση, "Γαληνος", Τομ. 26ος, (1984). • Πετουνης Α: Εξαρτησιογονες Ουσιες. Διαλεξη Στο Οφθαλμολογικο Kεντρο Αθηνων, 1992. • Plaitakis A., Duvoisin R.: Homer’s Moly Indentified As Galanthus Nivalis-Physiologic Antidote To Sranomium Poisoning. Clinical Neuropharmakology, Vol. 6, New-York 1983. • Πλινιος (Πρεσβυτερος): Φυσικη Iστορια,Έκδοση Bενετιας 1499. • Σταθεας Γ.: Eρμηνεια Του Nεου Νομου Περι Ναρκωτικων, Αθηνα 1988. • Theophrastus: Historia Plantarum, Cambridge, Univ. Press, 1916. • Τρυπανης Κ.: Η Ελληνικη Ποιηση Απο Τον Όμηρο Εως Τον Σεφερη, Εκδοσεις Εστια, 1988. • Tρυπανης Κ.: Tα Ομηρικα Έπη, Αθηνα 1975. • Φουγιας Π.: Το Μαγικο Μωλυ. «Δελτιο» Ι.Κ.Μ., Τευχος 28, (Ιουλιος - Δεκεμβριος 2000). • Χαβιαρα-Καραχαλιου Σεβαστη: Ελλεβορος, Ιατρικη Εφημερις, (30-10-1994). • Χαβιαρα-Καραχαλιου Σεβαστη: Οι Οφθαλμολογικες Γνωσεις Του Ομηρου. Ανακοινωθηκε Στο Α' Διεθνες Συνεδριο Του Aιγαιου (Χιος 11-4-1993). Δημοσιευθηκε Στο Περιοδικο "Οφθαλμολογια" 7, 2, Θες/Κη 1995. Η Εργασια Αυτη Μεταφραστηκε Στα Αγγλικα Και Δημοσιευθηκε Στο Medical Science Historical Society. Bulletin, No 13, Summer 1995, P. 3-9. • Χαβιαρα-Καραχαλιου Σεβαστη: Θλιψη-Kαταθλιψη: Πρωτες Αναφορες Στον Όμηρο. Ανακοινωθηκε Στο Ε' Διεθνες Συνεδριο Της Εταιρειας Πελοποννησιακων Σπουδων (Ναυπλιο 9-9-95). Δημοσιευθηκε Στα Πρακτικα Του Συνεδριου. Αθηνα 1997. • Χαβιαρα-Kαραχαλιου Σεβαστη: Eιναι Το Ομηρικο Μωλυ Ο Μαυρος Ελλεβορος;. Ανακοινωθηκε Στην Ημεριδα Της Ιστοριας Της Ιατρικης Στην Aθηνα 2/12/95. Δημοσιευθηκε Στα Πρακτικα Της Ημεριδας. Αθηνα 1997. • Χαβιαρα-Καραχαλιου Σεβαστη: Μωλυ: Aντιδοτο Του Θεου Ερμη Στα Μαγικα Βοτανα Της Κιρκης. «Δελτιο» Ι.Κ.Μ., Τευχος 21, (Ιανουαριος - Ιουνιος 1997).

Χαβιάρα-Καραχάλιου Σεβαστή, Οφθαλμίατρος, Δρ. Ιστορίας της Ιατρικής
Περιοδικό Ιατρικής Εταιρείας Χίου "Ο καθ' Ιπποκράτην Ιατρός"

Το κράτος πρόνοιας στην αρχαία Ελλάδα

| Τετάρτη 30 Σεπτεμβρίου 2009

O κατώτατος μισθός και η προστασία των πολιτών ήταν εκδήλωση συγκροτημένης
πολιτικής και όχι, όπως σήμερα, περιστασιακές φιλανθρωπίες του κράτους

Ασφάλιση, αλληλεγγύη, κράτος πρόνοιας κι όλα τα σχετικά περνούν δύσκολες μέρες. Το ζήτημα των νεόπτωχων, των σχετικά ή απόλυτα φτωχών, βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη. Φτάσαμε στο σημείο η παροχή γευμάτων τις γιορταστικές μέρες σε άστεγους, άπορους, ανήμπορους, περιθωριακούς τύπους από δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς να θεωρείται πράξη υψίστης σύγχρονης προσφοράς. Πρόκειται περί αυταπάτης. Τα φαινόμενα είναι τόσο παλιά όσο και η Αθήνα! Την ίδια ηλικία έχει και το «ταμείο φτώχειας» για το οποίο κοιλοπονά η εκάστοτε κυβέρνηση!
Το κράτος πρόνοιας για την εξασφάλιση ενός κατώτατου μισθού για την επιβίωση, που αναζητείται σήμερα, είναι υπαρκτό από την εποχή ακόμη του Πεισιστράτου, του Σόλωνα και του Περικλή στην αρχαία Αθήνα. Μάλιστα, όχι ως φιλανθρωπία προς «κατώτερα όντα», αλλά ως εκδήλωση συγκροτημένης πολιτικής. Στο πλαίσιο, βεβαίως, μια δουλοκτητικής κοινωνίας, με ό,τι προϋποθέτει και συνεπάγεται αυτό για τους μη ελεύθερους πολίτες.
Οι φτωχοί πολίτες της αρχαίας Αθήνας (μικρογεωργοί, τεχνίτες και ακτήμονες για διάφορους λόγους) αντιμετώπιζαν πρόβλημα επισιτισμού. Η λύση του εξαρτιόταν από τον εφοδιασμό της αττικής αγοράς με δημητριακά, καθώς βάση της διατροφής ήταν το σταρένιο ψωμί και το κριθαρένιο παξιμάδι.
Γι αυτό και οι εισαγωγές τους, σε συνδυασμό με τον έλεγχο των τιμών διάθεσής τους στην αγορά ήταν περίπου συλλογική υπόθεση. Ας σημειωθεί ότι η παραγωγή σιτηρών στην Αττική κάλυπτε μόνο το 40% των αναγκών του συνολικού πληθυσμού της.
Ενα από τα πρώτα καταγραμμένα μέτρα για την εξασφάλιση του επισιτισμού είναι η απαγόρευση του Σόλωνα από τις αρχές ακόμη του 6ου π.Χ. αιώνα για εξαγωγή εγχώριων δημητριακών. Υπεράνω του συμφέροντος των εμπόρων ή των μεγάλων σιτοπαραγωγών έμπαινε, λοιπόν, το συλλογικό συμφέρον. Αυτή ήταν η «λυδία λίθος» κι όχι το αντίστροφο. Εστω κι αν συχνά στην πράξη υπήρχαν περιπτώσεις όπου το συμφέρον των μεγάλων γαιοκτημόνων έπαιρνε τη μορφή του δημοσίου συμφέροντος.

Ενισχυτικά μέτρα
Ο νόμος του Σόλωνα για τα σιτηρά, όπως για ορισμένα άλλα είδη πρώτης ανάγκης (σύκα, ξυλεία κ.ά.) ίσχυε πάντα, ενώ πάρθηκαν και πρόσθετα κατά καιρούς ενισχυτικά μέτρα. Οπως για παράδειγμα περιορισμοί στους εμπόρους, ώστε ν αγοράζουν από τους εισαγωγείς συγκεκριμένες ποσότητες, για να μη μονοπωλούν την αγορά δημητριακών και να μπορούν έτσι να πωλούν σε υψηλές τιμές. Απαγορευόταν, όπως θα λέγαμε σήμερα, «καρτέλ». Δια ροπάλου και όχι με... ήξεις αφήξεις!
Οπως απαγορευόταν ο δανεισμός χρημάτων σ' εμπόρους για αγοραπωλησίες δημητριακών, που δεν εξυπηρετούσαν την αθηναϊκή αγορά. Ακόμη τα σιταγωγά πλοία, που καταπλέανε στον Πειραιά εκφόρτωναν υποχρεωτικά στο λιμάνι τα 2/3 του φορτίου τους, τα οποία έπρεπε να διατεθούν επιτόπου.
Το σχετικό έλεγχο είχαν οι σιτοφύλακες, σε συνδυασμό με τη λειτουργία και άλλων εποπτικών-αγορανομικών οργάνων (επιμελητές εμπορίου, σιτομέτρες κ.ά.). Τις μέρες του Αριστοτέλη οι σιτοφύλακες ήταν 35 από τους οποίους οι 20 είχαν έδρα την Αθήνα και οι υπόλοιποι τον Πειραιά. Αυτοί ήταν υπεύθυνοι για τον έλεγχο του κυκλώματος σιτάρι-αλεύρι-ψωμί. Από την τιμή του σιταριού έως την ποιότητα και το βάρος του ψωμιού. Η σχετική νομοθεσία αναθεωρούνταν αναλόγως με τις τρέχουσες ανάγκες. Οι ποινές που επιβάλλονταν ήταν αυστηρές. Οι κερδοσκόποι, αλλά και οι διεφθαρμένοι σιτοφύλακες, αντιμετώπιζαν ακόμη και τον θάνατο.

Συμπίεση των τιμών
Ο έλεγχος, με στόχο την προστασία των καταναλωτών από τους εισαγωγείς και μεταπράτες είχε, βεβαίως, τις παρενέργειές του. Κατέληγε, τελικά, στη συμπίεση των τιμών των εγχώριων ειδών πρώτης ανάγκης. Αυτό έθιγε, φυσικά, συμφέροντα εμπόρων και παραγωγών. Αλλά υπεράνω βρισκόταν το δημόσιο συμφέρον και η εξασφάλιση ψωμιού για όλους.
Στη θέση των σημερινών περιστασιακών φιλάνθρωπων συσσιτιαρχών και ευεργετών, υπήρχαν οι αρχαίοι σιτοφύλακες και άλλα παρεμφερή κληρωτά ή αιρετά κρατικά όργανα. Από την άποψη αυτή η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία εξακολουθεί να δίνει μαθήματα.

Δύο πολιτικές
Τα παραδείγματα του Κίμωνα και του Περικλή είναι πολύ χαρακτηριστικά για τον τρόπο που η αρχαία αθηναϊκή ηγετική τάξη αντιμετώπιζε τη φτώχεια. Ο πρώτος επέτρεπε κατά καιρούς να πηγαίνουν ελεύθεροι στα μεγάλα κτήματά του οι φτωχοί συμπολίτες του και να συμπληρώνουν τη διατροφή τους. Η απάντηση του δεύτερου, ο οποίος δεν διέθετε τόσο μεγάλη περιουσία όση ο πολιτικός του αντίπαλος, ήταν η θέσπιση των δημόσιων μισθών. Ο ένας την αντιμετώπιζε με αριστοκρατικές περιστασιακές ευεργεσίες, ο άλλος με δημοκρατικές πολιτικές επιλογές και πρακτικές.

Φροντίδα για το ψωμί
Η πολιτική ισότητα στις συνθήκες της αρχαίας δημοκρατίας, όπως και σήμερα άλλωστε, συμβάδιζε με την οικονομική ανισότητα. Ομως, η πόλη, κυρίως η Αθήνα -αλλά όχι μόνον αυτή- φρόντιζε να υπάρχει φτηνό ψωμί κι άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Ακόμη και με «ποιοτικούς» ελέγχους! Εδινε συντάξεις σε τραυματίες πολέμου, ανήμπορους και ηλικιωμένου. Συντηρούσε τα ορφανά παιδιά και ενίσχυε τους ακτήμονες πολίτες με την εγκατάστασή τους σε αποικίες. Δημιουργούσε θέσεις εργασίας με δημόσια έργα και έδινε τη δυνατότητα ν ασκούν τα πολιτικά τους καθήκοντα χωρίς να πεινούν.

Οικονομική στήριξη
Η ενίσχυση όσων πολιτών ζούσαν στα όρια της φτώχειας, κι αυτοί ήταν οι περισσότεροι ανάμεσα στους ελεύθερους Αθηναίους, ήταν ιδιότητα σύμφυτη με το άμεσο δημοκρατικό πολίτευμα. Στην ιστορική διαδρομή του οι πλειοψηφίες απαιτούσαν, επέβαλλαν ή ενέπνεαν μέτρα οικονομικής στήριξης των φτωχότερων μελών της πόλης. Η οικονομική ολιγαρχία (αριστοκράτες, γαιοκτήμονες, μεγαλέμποροι κ.ά.) ανέχονταν ή υιοθετούσαν τα μέτρα για λόγους κοινωνικής πολιτικής, αλλά και ισορροπίας της κοινωνίας, με κύριο στόχο ή την αύξηση της πολιτικής πελατείας είτε την εξουδετέρωση κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων.

Διανομές αγαθών στις θρησκευτικές τελετές
Κατά καιρούς οι φτωχότεροι είχαν λαμβάνειν κάποιο είδος μερίσματος από παραχωρήσεις που γινόταν προς την πόλη-κράτος από ιδιώτες ή ξένους. Ετσι αναφέρεται η περίπτωση του βασιλιά της Αιγύπτου Ψαμμήτιχου, που δώρισε μεγάλη ποσότητα σιτηρών γύρω στο 445 π.Χ. Με απόφαση του δήμου μοιράστηκε σε 14.200 Αθηναίους. Προφανώς τους πιο ενδεείς.
Διανομές, επιπλέον, γίνονται κάθε φορά που λεηλατείται η σοδειά ξένης περιοχής. Κάθε ελεύθερος πολίτης μετέχει τότε στη διανομή της λείας. Αλλά το κυριότερο, από τη σκοπιά που ενδιαφέρει εδώ, ήταν οι διανομές αγαθών στις τόσο συχνές θρησκευτικές τελετές. Οι θυσίες σημαντικού αριθμού ζώων, λειτουργούσαν ως αγωγοί ενίσχυσης των φτωχότερων.

Ασφαλιστική δικλίδα
Επέτρεπαν στον καθένα να προμηθευτεί ένα καλό κομμάτι κρέας. Για να πάρουμε μια «γεύση» του μέτρου, στα Διονύσια του 334 π.Χ. θυσιάστηκαν σε μια μέρα 240 αγελάδες και το κρέας τους μοιράστηκε στους πολίτες. Ηταν κι αυτό άλλη μια ασφαλιστική δικλίδα κατά της πείνας και υπέρ όσων δεν ήταν σε θέση να προμηθευτούν κρέας κατά τις γιορτές, χωρίς να γίνουν ζητιάνοι.
Γι αυτούς υπήρχαν οι εστίαρχοι, οι επιφορτισμένοι άρχοντες για την παροχή γευμάτων στα μέλη της φυλής τους κατά τη διάρκεια των Μεγάλων Παναθηναίων, των Διονυσίων κτλ. Ενώ στα «κατ αγρούς» Διονύσια μπορούσαν να γιορτάζουν ακόμη και οι δούλοι.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ
Υποχρέωση της πόλης προς τους πολίτες

Για τους αναξιοπαθούντες, ανίκανους για εργασία, ανάπηρους και θύματα πολέμου από πολύ νωρίς η αθηναϊκή δημοκρατία πήρε μέτρα για την επιβίωσή τους. Εδινε συντάξεις σε όσους δεν είχαν επαρκές εισόδημα ή συγγενείς να τους συντηρήσουν.
Πολύ μικρές και κατώτερες από το ημερομίσθιο ενός εργαζομένου σε δημόσια έργα. Ηταν, όμως, μια ανακούφιση. Η διατροφή των αδυνάτων ήταν ένα σταθερό σημείο αναφοράς του πολιτεύματος και, τηρουμένων των αναλογιών, στις εκδηλώσεις αυτές εντοπίζονται στοιχεία κάποιας κοινωνικής ασφάλισης.
Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι όλα τα σχετικά καθιερώθηκαν με νόμο του Πεισίστρατου και αφορούσε καταρχήν τους τραυματίες των πολέμων. Αυτοί τρέφονταν δημοσία δαπάνη. Αργότερα η δημόσια διατροφή θα επεκταθεί σε όλους τους ανίκανους για εργασία ή πολύ φτωχούς.
Τα παιδιά όσων έπεφταν στο πεδίο της μάχης τρέφονταν και εκπαιδεύονταν από την πόλη μέχρι να συμπληρώσουν το 18ο έτος της ηλικίας τους.
Οταν περνούσαν στην εφηβεία το κράτος, μάλιστα, τους δώριζε και πανοπλία. Πανάκριβη για την εποχή.
Τα έξοδα δεν ήταν λίγα και αμελητέα καθώς ο αριθμός των ορφανών ήταν μεγάλος λόγω των συνεχών πολέμων. Οι αρχαίες πηγές μιλούν για «μέγα πλήθος ορφανών».
Ενας θεσμός που ίσχυε από τον 6ο π.Χ. ακόμη αιώνα και ίσχυε σε πολλές πόλεις και όχι μόνο στην Αθήνα. Ο μελετητής της αρχαίας πόλης Γκ. Γκλοτζ, αξιολογώντας το σύνολο των εκδηλώσεων κοινωνικής ασφάλισης, σημειώνει πολύ χαρακτηριστικά: «Εάν η πόλη αναγνώριζε με τον τρόπο αυτό ότι είχε καθήκοντα απέναντι στα άτομα, είναι γιατί στο κάτω κάτω δεν ήταν παρά το σύνολο των πολιτών.
Η άμεση διακυβέρνηση του λαού αναγκαστικά ευνοούσε την πλειονότητα (δηλαδή τους φτωχούς). Αλλά, όσο ζούσε ο Περικλής (πέθανε από το λοιμό το 429 π.Χ.) οι Αθηναίοι δεν συγχέανε τα άπειρα ιδιωτικά συμφέροντα με το κοινό συμφέρον. Οι υποχρεώσεις της πόλης απέναντι στους πολίτες έμπαιναν μπροστά από τις υποχρεώσεις των πολιτών απέναντι στην πόλη. Τις δέχονταν, λοιπόν, με προθυμία...». Η εκτίμηση αυτή προσφέρεται για πολλές σκέψεις και στην Πολιτεία του.

ΠΡΟΝΟΙΑ
Δημόσιοι μισθοί και μερίσματα

Η κοινωνική πρόνοια για τους φτωχούς-άπορους διατρέχει και τη μισθολογική πολιτική της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Οι δημόσιοι μισθοί (δικαστικός, βουλευτικός, εκκλησιαστικός) λειτουργούσαν ως εργαλείο συμπλήρωσης του εισοδήματος για τους φτωχούς.
Με τον ίδιο τρόπο λειτουργούσε και η κατασκευή μεγάλων δημόσιων έργων. Οποιος ήθελε δουλειά, τουλάχιστον στις περιόδους ακμής, είχε εξασφαλισμένο τον επιούσιο. Ακόμη και στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου η Αθήνα ήταν σε θέση να πληρώνει 1 δραχμή την ημέρα στους εργάτες του Ερεχθείου το 409-407 π.Χ.
Οι μισθοί θεσπίστηκαν για να μπορεί ακόμη και ο πιο φτωχός ν ασκεί τα πολιτικά του δικαιώματα, μετέχοντας στα διάφορα όργανα της πολιτείας. Ηταν, όμως, παραλλήλως και ένα μέσο οικονομικής ενίσχυσης των απόρων. Και μάλλον υπό το δεύτερο πρίσμα τον έβλεπε η πλειονότητα.
Κάπου ο Αριστοφάνης μας λέει ότι κάποτε «όταν ένας ρήτορας πρότεινε στους Αθηναίους να ναυπηγήσουν τριήρεις και ο άλλος να διαθέσουν τα χρήματα για μισθούς, εκείνος που μίλαγε για μισθούς άφησε γρήγορα πίσω του τον άνθρωπο με τις τριήρεις». Φυσιολογικό ήταν οι εργάτες να προτιμούν τον μισθό από το μεροκάματο στα ναυπηγεία.
Ο δημόσιος μισθός επαρκούσε για τη στοιχειώδη διατροφή μιας οικογένειας. Στον «κοινωνικό μισθό» του Αθηναίου πολίτη υπάγονταν, βεβαίως, και τα θεωρικά.
Αυτά ήταν χρήματα που πρόσφερε η Αθήνα στους άπορους πολίτες της, προκειμένου να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις που οργανώνονταν στη διάρκεια των μεγάλων εορτών της.
Σε περιόδους ειρήνης το κεφάλαιο για τα θεωρικά προερχόταν από έναν τακτικό μερισμό, πιθανόν όμως και από πλεόνασμα των εσόδων της πόλης. Το ποσό που συγκεντρωνόταν γι αυτό τον σκοπό πλεόναζε, ώστε να χρηματοδοτούνται και άλλες εργασίες.
Για τους φτωχούς μια από τις πιο σημαντικές πηγές εσόδων ήταν η μισθοδοσία από τη θητεία τους στο στράτευμα - και ήταν τόσοι πολλοί οι πόλεμοι τότε. Αλλά υπήρχαν κι εκείνοι που για διαφορετικούς λόγους δεν ήταν σε θέση να υπηρετήσουν στον στρατό.
Για όλους αυτούς την τελευταία δεκαετία του 5ου π.Χ. αιώνα καθιερώθηκε η περίφημη διωβελία (=δυο οβελοί). Ενας κατώτερος μισθός, που δικαιούνταν και έπαιρνε, ακόμη και στις εξαιρετικές συνθήκες του Πελοποννησιακού πολέμου, κάθε ηλικιωμένος ή ανήμπορος για τον πόλεμο πολίτης.

ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΘΕΣΜΟΙ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΑΠΟΡΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ
Σιτοφύλακες: Είχαν υπό τον ασφυκτικό έλεγχό τους την αγορά και διάθεση των σιτηρών. Οριζαν ακόμη και την τιμή του ψωμιού. Μπορούσαν να επιβάλλουν ακόμη και την ποινή του θανάτου στους παραβάτες της νομοθεσίας και τους κερδοσκόπους.
Εστιάρχες: Από τις ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν προκύπτει ότι ήταν δέκα (ένας για καθεμία από τις αθηναϊκές φυλές). Το καθήκον τους ήταν να εξασφαλίζουν τροφή σε όλους τους ελεύθερους πολίτες κατά τις μεγάλες αθηναϊκές γιορτές.
Διωβελία: Εκτακτη οικονομική ενίσχυση των φτωχών που εγκατέλειπαν τα χωράφια τους λόγω πολεμικών γεγονότων και δεν είχαν πόρους από εργατικά ή πολεμικά ημερομίσθια. Στην πράξη την έπαιρναν οι ανήμποροι και ηλικιωμένοι.
Θεωρικόν: Ποσό δύο οβελών (1/3 της δραχμής) που καταβαλλόταν σε φτωχούς Αθηναίους τις μέρες που δίνονταν παραστάσεις με αρχαίες τραγωδίες ή κωμωδίες. Ενα μέτρο κοινωνικής ευαισθησίας που συγκέντρωνε κατά καιρούς τα ολιγαρχικά πυρά.

Τάκης Κατσιμάρδος